Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнуң дугайында кыска чүүлге долузу-биле чедиштир чугаалаары черле болдунмас. Ындыг-даа болза, аңаа тыва чоннуң чоргааралы, өткүт, өткүт, чидиг үннүг ыраажызы, эң-не улуг хүндүткелдиг шүлүкчүзу деп үнелелди бзэри черле чөптүг. Сергей Пюрбю бистиң чонувустуң национал уран-чүүлүнге, чечен чогаалынга, төөгүзүнге балалбас исти арттырып каан. Ол баштайгыларның бирээзи. Бөгүнгү тыва поэзия, проза, критика, шии чогаалдары бодунуң эге бажын ооң чогаалдарындан алган. Шүлүкчүнүң боду аравыста чок-даа болза, ооң чогаалдары боттуг амыдыралда бистиң-биле кады чурттап, хей-аът киирип, сеткил-сагыжывысты сергедип, уярадып чоруур. Шүлүкчүвүс сөөлгү тыныжынга чедир-ле чалыы сорук-биле чурттап, ажылдап чораан. Оон поэзиязы мөңге часты, чалыы назынны алгап йөрээн. Мага-бот кырып болур, а сагыш-сеткил анаа чагыртпайн, чалыы, чараш, аныяк хевээр аргып каар. Сеткил-сагыжы эрте-ле кырып калган ужен харлыг аныяк кижилерден Сергей Пюрбю күзел-сорук талазы-биле алдан харлыында безин оранчок аныяк кылдыр көстүр чораан.
Кыраан назын
хомудавайн өршээп көрем.
Кырым сынар,
сенче көрнүр чайым чогул.
Чаңгыс-даа ыр
сеңээ тудуп четтикпедим.
Чалыылардан адырлып ап чадап кагдым.
Кырган назын,
сенден чайлаар орук бар бе?
Кызыл-хүнде
бир-ле кежээ уткужар бис.
Чалыыларга
амдыызыыда бараан болуп.
Частын чечээн,
ынакшылды ырлап берейн.
Сергей Бакизович Пюрбю амыдыралга хандыгып ынакшаан чораан. Амыдыралды – час, чалыы назын чаяар. Ол бодунуң шүлүктериниң бир номун «Чарылбазым чалыы назын» деп анаа-ла адап кагбаан. Ол номда парлаттынган чогаалдарда оон амыдыралче көрүжү, философчу мерген угаадыы, поэтиктиг шинчилелдери сиңниккен. «Чарылбазым чалыы назын» деп ном дээш шүлүкчү Тываның күрүне шаңналын алган. «Чарылбазыммы чалыы назын» Сергей Пюрбюнуң чогаадыкчы салым-чаяанының эң-не дээди чедиишкини болурундан аңгыда тыва поэзияның шылгараңгай чогаалы болуп, бистиң национал чечен чогаалывыстың дээжизи болбушаан, ооң алдын шыгжамырынче кирген. «Чарылбазым чалыы назын» чеден чылдарның эгезинде чырыкче үнген. Ооң оранчок мурнунда чээрби беш чыл бурунгаар Сергей Пюрбюнун «Төрээн черим» деп шүлүктериниң чыындызы парлаттынган. Эргим номчукчу, а бо «Аян тудуп чедип келдим» деп номнуң баштайгы арыннарында «Төрээн черимден» шүлүктерни силерниң кичээнгейиңерге бараалгаттывыс. 1947 чылда үнген «Терээн черим» деп номнуң салым-хуузунуң болгаш Сергей Пюрбюге ол үеде таварышкан хай-халаптың дугайында «Чалча-даа, хөдел-даа эвес ыен» дел чүүлүнге бижээн турган мен. «Тывамга», «Мөнгүн-Тайга», «Кара-Суг», «Эъжим», «Сеңээ» болгаш өске-даа шүлүктери дээш национализмге чыпшыр көрдүргеш, нүгүл-хопка таварышкаш, Сергей Пюрбю репрессиялаткан турган. Шүлүкчүнүң тыва дылынга, «Тыва деп булуңунга», хензиг кара суунга арыг ынакшылын ынчангы эрге-чагыргалар, система кем-херек үүлгедиишкини деп санаан турган. Төрээн черинге ынакшыл турбас ужурлуг, тус черниң патриотизми турбас ужурлуг турган үе-дир. Чүгле улуг Ада-чурт ССРЭ-ден аңгыда төрээн чурт чок, совет патриотизмден аңгыда кандыг-даа патриотизм турбас ужурлуг турган кадыг-хажагай уе-дир. Сергей Пюрбю ол хире берге үеде бодунуң терээн тыва черни сеткилиниң арыындан алгап-йөрээп каан, ол ынчан чаа-ла үжен хар ажып бар чораан. Амгы үениң байдалы-биле алырга, Сергей Пюрбю ынчан хамааты туруштуң бедии-биле шүлүкчү сеткилинден ёзулуг маадырлыг чорукту кылган.
1940 чылдарда, тыва шүлүкчүлерден чүгле Сергей Пюрбю ие-черин авазының овур-хевири-биле холбап, ол ийи ыдык барык-ла чаңгыс аай сеткиишкин деп билип, ырлап, шүлүктеп каан.
Авамга мээң чедир илеретпээн
Артып калган ынакшылым
Дөгерезин чүрээм ханызындан,
Төрээн черим, сенээ берейн.
(«Кара-Суг»).
Төрээн черге, авазынга, черле ынчаш сеткил-сагышка таалал, уяралды, эң-не эеи сеткиишкиннерни берип турар бүгү-ле чараш-кааска кандыг-даа кижибодунуң дылынга эң-не чымчак: «Ынак мен» деп состерни сөглеп тура, сегкил-чурээниң арыын сунар. Сергей Пюрбюну «Төрээн дылымга» сөстерниң эн-не чымчаа «Ынак мен!» деп сөсту сөглээни дээш буруудаткан болгай.
«Ынак мен!» Шынал-ла бо сөс бодунда хөй-ле утканы сиңирген, бо сөстү кижи бүрүзү хүннүң-даңның чугаалап турбас. Бо сөстү шүлүкчү Сергей Пюрбю эң-не ыдыктыг, уяралдыг сузүглел-биле адап чораан. Сергей Бакизович Пюрбюнуң поэзиязының чажыды – эн-не бөдүүн, ында баажызы тывылбас, тывызыксыг чүүл-даа чок. Оон шүлүктериниң кол угланыышкынын мындыг одуруглар-биле тодарадып болур деп бодаар мен.
«Арат чонга ыраажы бооп,
Ынак чуртту мен ол дылга баштай
Аян тудуп, алгап-йөрээп,
Ырлаан болгаш, ынак боор мен».
«Төрээн дылымга».
Мында чугаа дыл дугайында чоруп турар. Төрээн дыл, ооң сөс-домаа – хамык-ла чүүлдерниң эге дөзу. Шүлүкчү мында тыва дылга ынакшылын илередип турар кылдыр билдинип турар-даа бол, бис ол сеткиишкинни тыва чонга ынакшылдың илередиишкини-дир деп билир апаар бис. Кандыг-даа аймак-сөөк кижиниң национал чоргааралы – ооң чонунуң дылы болур. Бодунуң төрээн дылын тооп көрбес, ону билбес, аңаа бодунуң сеткилин илередип шыдавас кижи ук дылдың мөңге эдилекчизи чонга, ол чоннуң ээлей чурттаан чер-девискээринге ынак мен деп шыдаар бе азы ук чоннуң адын адап, мен ындыг аймак-сөөктүг кижи мен деп адаттынар эргелиг бе, ынчаш? Мен бодаарымга, ындыг кижиге кандыг ындыг эрге турар деп. Черинге ынакшылды Сергей Пюрбю бир-ле дугаарында тыва дылга илереткен, шүлүкчү төрээн дылынга өлүм чок йөрээл ырын бижип каан. Тыва черинге, тыва чонунга, тыва дылынга шүлүкчүнүң ынакшылын 1948 чылда хем-херек үүлгедиишкини деп санаан. Буруудадыр доктаалда мындыг одуруглар бар: «…Өске дылдарны узуткап чок кылып тургаш, Пюрбю чүгле чаңгыс бодунуң төрээн дылынга ынаа төрээн чонунга ынаандан болуп турар дел бодал турар бе? Чок, ооң төрээн дылынга бүгү ынакшылы, чоргааралы чугле хамык сөстүң чымчаа — «Ынак мен» деп сөстү ол ынаанга ол дылга сөглээнинден дөстелип үнген ышкажыл. Чугле араатанзыг, национализмниң чыдыг ирик тулаазьнче бүрүн дүлнүп кире берген, арын-нүүр, патриотизмни уткан, медереп билбестээн, чоргааралын шуут оскунган кижи бодунуң-на төрээн дылын бужартадып, ону көөр хөөн чогун илередир боор чүве. Пюрбюнуң төрээн черинге, өскен булуңунга бүгү ынакшылы ооң шүлүктеринден шак ынчаар билдинип турар…»
Тыва черниң ыраажызы Сергей Пюрбю кажан-даа өске дылдарны узуткаваан, кажан-даа өске чоннарга өжээти дайзын чорбаан. Ол орус дылды ооң үндезин эдилекчилериндеи дудак чок, харын-даа чамдыктарынга деңнээрге, ону кайгамчык арыг билир чораан. Оон бир херечизи – орус чогаалдың ийи генийи А. С. Пушкинниң «Евгений Онегин» деп шүлүктээн романын. Лев Толстойнуң «Хаджи-Мурат» деп тоожузун тыва дылче очулдурганы болур. Сергей Пюрбю орус поэзияның Хүнү – Александр Сергеевич Пушкинни бодунуң ыдыктыг сагыызыннарының бирээзи деп адааны база-ла таварылга эвес-ле болгай.
Нүгүлчүлер ону «араатанзыг», чоргааралын шуут оскундурган кижи деп баък сөглээн. Сергей Пюрбю араатанзааш, төрээн чонунга, төрээн черинге, төрээн дылынга удур бужар баък уулгедиг-даа кылбаан. Оон чогаалдарында ёзулуг-ла бедик арын-нүүрнү, патриотизмни алгап-йөрээн аян-хөөннер элбек, ол чогаалынга төрээн дылын бужартадыр хамаан чок, делегейде тыва дыл бар деп ыяңгылыг ырлап каан. Ол дээрге, бужартаашкын эвес, харын эң-не дээди сүзүглээшкин-дир. Ол дээрге, төрээн дылынга, төрээн чонунга мөңге ынакшылдың маны даштан-даа артык быжыг эн-ие чырыткылыг тураскаалы-дыр.
Сергей Пюрбю – тыва черниң мөңге чазының, оон чалыызының ыраажызы. Чылдар эрткен тудум-на шүлүкчүнүң алдар-ады кажангызындан-даа артык бедиир. Сергей Пюрбю – тыва чоннуң кезээде өлум билбес шүлүкчүзү.
Даржай, А. Алдар-ады өлүм билбес / А. Даржай // Пюрбю, С. Аян тудуп чедип келем. – Кызыл : Тываның ном үндүрер чери, 1993. – Ар.3-6. – Сөзүглел : дорт.
Информацияны белектээн Ховалыг Л.А.
