Улуг төөгүнү эртемден ол бүгү чуртталгазын төрээн чериниң эрткен үезин шинчилээринге бараалгаткан, хөй ажылдарның автору. Тываның төөгүзүн шинчилээринге хөй угланыышкыннарның ажыдыкчызы. Ю.Л. Аранчын 1926 чылда Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды сумузунга малчын араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. 1947 чылда Кызылдың №2 ортумак школазын медаль-биле дооскаш, Ленинград университединиң чөөн чүк факультединге өөренип кирип алгаш, ону 1952 чылда шылгарал-биле дооскан. Ооң оон ыңайга бүгү эртем ажыл-чорудулгазы Тываның ДЛТЭШИ-зи-биле холбаалыг. Институтка ол бүгү эртем албан-дужаалдарын төөгү секторунуң биче эртем аңылдакчызындан эгелээш, ол албан чериниң директорунга чедир дес-дараалаштыр эрткен; институтка тургаш, кандидат, а оон доктор диссертациязын белеткээн. Ол чээрби беш чыл ажыг хуусаада институтту удуртуп, чуртталгазының сөөлгү хүнүнге чедир аңаа аңылдаан.
Ю.Л. Аранчын Тываның төөгүзүн эрте-бурунгу үеден бистиң хуннерге чедир кончуг эки билир чораан, ынчалза-даа ооң эртем сонуургалдарының кол угланыышкыны Тываның эң чаа төөгүзү болган. Ооң кол номнары – “Тыва Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында”, “Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу” – Тываның чоокку эрткен үезинге болгаш амгы үеге тураскааттынган. Ниитизи-биле эртемден Тываның төөгүзүнүң чугула айтырыгларынга хамаарыштыр 90 хире ажылды, ооң иштинде беш эртем монографиязын, бижээн. Ооң удуртулгазы болгаш редколлегия кежигүнү, автор бооп дорт киришкени-биле ийи томнуг “Тываның төөгүзү” (1964 ч.) база ооң эде ажылдаан чаа үндүрүлгезиниң бирги тому (2001 ч.), “СЭКП-ниң Тыва организациязының төөгүзүнүң очерктери”, өске-даа монографиялар, эртем чыындылары тургустунган.
Ю.Л. Аранчын кажан-даа кабинет эртемдени бооп чорбаан, ол идепкейлиг хамааты, амыдыралчы туружу-биле ылгалып келген. Ону чангыс эвес катап СЭКП обкомунуң кежигүнүнге соңгаан, ол Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бешки чыыжының Даргазы, Бүгү-Россияның төөгү, культура тураскаалдары камгалаар ниитилелиниң Тыва салбырының даргазы, а ол ышкаш Азия, Африка чурттарының эп-сеткил каттыштырылгазының Совет комитединиң кеңигүнү, “Билиг” ниитилелиниң Тыва салбырының баштаар чериниң даргазы чораан.
Ол “Хүндүлелдиң Демдээ”, Улустарның найыралы орденнер-биле, ССРЭ, Моолдуң хөй медальдары-биле шаңнаткан, хөй чылдарда үре-түңнелдиг эртем ажылы дээш Ниитилел эртемнериниң академиязының академиги атты алган. Ол дээрге анаа эвес ажылгыр, эртемге бердинген, төрээн черинге ынак, даанган ажыл-херээ дээш улуг харыысалгалыг, кижилерге сагыш човангыр кижи чораан. Бүгү ол шынарлары дээш ол чон мурнунга улуг алдар-атты, хундулелди чаалап алган.
Юрий Лудужапович Аранчын // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери=Заслуженные люди Тувы ХХ века. – Кызыл, 2004. – Ар. 223. – Сөзүглел : дорт.
Информацияны белектээн
Ооржак А.С.
