“Бедик даглар, арыг хемнер”, “Ачам чагыы”, “Эчис-Сорук” деп хөйнүң кичээнгейин чаалап алган ырылар ооң хөөмей-сыгыды-биле көрүкчүнү улам чыыра тырткан. Айдаш-Чааты сумузунуң, Чодураа суурнуң бөдүүн ажыл-ишчи өг-бүлезиниң улуг оглу. Кырган-ачазы Чоон-Моңгул-оол деп шолазы-биле чонга билдингир. Ооң хөөмейлээр, сыгыртыр, эрес-шоваа, чарыш аъды-даа чазаар, хүрештерге чазаалчылаар мындыг хөй-ниитичи кижи чораанын, Айдаш ада-иезиниң чугаазындан дыңнап өскен. Оол 9-ку классты Чаатыга дооскаш, эртем-техниктиг училищеге көдээ ажыл-агый талазы-биле ортумак эртемни чедип алган. Алексей Чыргал-оол уран чүүл училищезинге сургуулдаан. Тываның күрүне университединиң автомобиль ажыл-агыйының тускай эртемниг инженер мергежилди бот-өөредилге-биле чедип алган.
Айдаш миннип кээрге, хөөмейлээр,сыгыртыр турган. Клубка, школага мөөрейлерге, уран көрүлделерге киржип, улустуң ырыларын сонуургап, өөренип турган. Баян-биле үдээр музыка башкызы Олег Донгакович Мижит-оол. Оол удатпаанда “Чес-Булуң”, “Даңгына” деп ырларны чиртиледир ырлап, сыгыртып турар апарган. Опаң-чипең, орлан-шоваа Айдаш-оол эзер бажындан туттунуп эгелээш-ле суму, кожуун чергелиг чарыштарга аътты муна берген. Бичиизинде кадарчы, чылгычы болурундан өске кандыг-даа эртем-мергежил бодавас турган. Онкум оваазы дагып турган байырлалга бир дугаар черде халдып келген. Оол ынчан дөрт даваны ак, калчан шавыдар аът-биле улуг шаңналды чаалап алган. Бичии шоваа оол оон-на эгелээш чүгле байза алыр, чоорту шуут бажынга кээр апарган. Салган аъттарның довураанга боражып, соонга турганын черле сагынмас.
Айдаш аът, чылгы көргеш, чүрек сиилеп, сагыш-сеткил дойлуп, эрези хайнып кээр. Ылаңгыя чүгүрүк аътты баглаашка баглап каарга, ушта чүткүп, оглаазы кирип кээрге, эр кижиниң эът-ханы дойлуп кээр байдалдарны чүге-даа деңнеп четпезин Айдаш Иванович билир.
Ыры-хөгжүм студиязын тургузуп, хөөмей-сыгытты, аас чогаалды сайзырадыр күзел-биле 1999-2000 чылдарда Тыва Республиканың алдарлыг артизи Аяс Данзырын дээн ышкаш ат-сураглыг ыраажылар, хөөмейжилер база ам бо хүнде чок-даа болза төлептиглерниң ачы-дузазы-биле демнежип ыры-хөгжүм тыртырар ажылдарны чорудуп эгелээн.
Эне-Сай этниктиг ыры-хөгжүм студиязын эжи-өөрү-биле кылып аар күзелин чедип алыры-биле ажыдып, ажылдады бергени тыва аас-чогаалга сонуургалдыгларга улуг чедиишкин бооп турар. Бойдустан салым-чаяанныг аныяктарны деткип, бо талазы-биле культураны көдүрер сорулгалыг. Ынчангаш сыгыт-хөөмей, аас-чогаалын сайзыратпышаан, тыва улустуң чаагай чаңчылдарын, национал адыш-чарыш, маргылдаа, хүреш, чүгүрүк аът дээш чоннуң мөңгеде чоргааралдарын камнап арттырар аргазы тургустунган.
Хөгжүм дээрге культура-дыр. Ыры-хөгжүм чоннуң иштики сагыш-сеткилин илередир “дүлгүүр” болур. Шаандагы тываларның ыры-хөгжүмү, сыгыт-хөөмейи аъттың чоруу-биле чергелешкек. Аът баштыг игил, дошпулуур аянны база аъттың чоруу-биле дөмей, хөөмей-сыгыт база борбаң, эзеңги дээш хевирлери база аът-биле холбашкан. Малды малдап чоруур кижилерни амыдырал-чуртталгада хөөннүг улус деп санап чоруур. А бо чуртталгада-даа кижизиг улус бар, чеже-даа чугаа-домаа баштактыг-даа болза, кижиге кеми чок улус турар. Студияның сорулгазы ыры-хөгжүмнү, сыгыт-хөөмей, аас-чогаалды амгы үении-биле аныяк-өскенге дамчыдары, сайзырадыры-дыр.
Шаандагы тываларның саазынга-даа бижиттинмээн аас-чогаалын таарзынып, Тываның эр улузунуң Дүрүмүнде тос чүүлдүң беш дугаар: “Кара сагыштыг адааргак болба, төрээн чурттуңга ёзулуг ынак болзуңза, ону ак сеткилдиг ажыл-херээң-биле бадытка. Өске кижилерниң чедиишкиннерин база үнелеп чор” дээн чүүлүн ук студия ажыл-ижинге удуртулга болдурган. Тываның эр хиндиктиг чонунуң сагыш-хөөнүн, хей-аъдын көдүрери-биле боттарының үлүүн киирип, “Адаларны алгап-йөрээп алдаржыдаал” деп төлевилелди кылган. Төлевилел-биле республиканың кожууннарын кезип, ыры-хөгжүмү-биле эр чоннуң хөөнүн көдүрер сорулгалыг уран-талантызын бараалгаткан.
Айдаш Барыңмаа ырыларын боду чогаадыр, ооң композитор салым-чаяанын көрүкчү үнелээр. Тыва хөөннүг аныяк хөөмейжи ыры-хөгжүм делегейинче эжиндириишкинин сагыш-сеткилинден үнген аялгалар-биле эгелээн. Сыгыт-хөөмейни, хөгжүм херекселин ам-даа сайзырадыр дизе школа бүрүзүнге сыгыт-хөөмей, аас-чогаал, тыва хөгжүм башкызы албан турар ужурлуг.
Айдаш Иванович өөнүң ишти Барыын-Хемчиктиң Алаш кызы Саглаш Күжүгетовна-биле 3 кыстыг болганнар. “Ужа чиир уктуг, төш чиир дөстүг ашак-кадай бис” деп баштактаныр. “Эки чоруурум хайыралдыг ынак эжимниң ачызы-дыр” деп хөөмейжи миннип орар.
Туруштуг камгалакчы: “Дем күштүг, шынар ачылыг” деп, Аяс Данзырын дээн эш-өөрү-биле кады ырлап-шоорлап эгелеп тургаш, мындыг арыг-шынчы чүүлдү боттарынга ажытканнар. Деми быжыг өөрү-биле ажылды шынарлыг кылып каарга, чаңгыс сээң назыныңда эвес, оон-даа хөй үени ажылдың түңнели чурттап эртер. Бөгүнде эки чуртталгавыс база бурунгу өгбелеривистиң ачы-буяны-дыр. Оларның арттырып каан байлак черинде, сагыш-сеткилден үнген сыгыт-хөөмейи, чаагай чаңчылдары биске өөрүшкүнү сөңнээн.
Чыкай, Ч. “Хөөмейим–хөңнүм сөңү” / Ч. Чыкай – Сөзүглел: дорт // Чүс салым: очерктер. – Кызыл, Тываполиграф. – 2014. –Ар.263-265.
Информацияны белеткээн
Чавынчак Д. А.
