Ю. Күнзегештиң 1966 чылда үнген «Үелерниң өңнери» деп аттыг номундан «Көк-Эл», «Багырның хылыжы» деп балладалар болгаш «Куда» деп шүлүглелдиң дугайында каш сөс. Адаттынган чогаалдарны тематика талазы-биле, ниити утказын барымдаалап бир янзы — үелерниң чугаалажыышкыны деп адап боор. Чүге дээрге, «Багырнын  хылыжы» биле «Көк- Эл» кылдыр адаттынган балладалардан эрги, чаа шагның «үн алыышкыны» дьӊналып кээр, бурун шагныӊ тыныжы бо үении-биле «чугаа-соодун» солчу кааптар-дыр. Ук чогаалдарның чедимчелиг бижиттингениниң чажыды чүдел?  Бир тээ, уран сөстүң четкил-дээштии — утказының чигезинде, бадыткалдыг шынныында болгаш билдилиинде чүве болганда, хоочун дуржулга, чедишкен мергежил чокка ол хире чогумчалыг кылдыр чуруп-сиилбиири берге. Авторнуң мергежилиниң өзүлдези чүде илереттингенил ынчаш? Хамыктың мурнунда чоннуң эрткен-даа, амгы-даа амыдыралын («амыдыралдыӊ поэзиязын») ооӊ кончуг эки билиринде, ону улам тодарадыр, чеченчидир чураанында. Халдап келген дайзыннарның кам-хайыра чок, дерзии-араатанзыын, үпсүрек-чилбизин кыска болгаш шынзыг чураан одуруглар бо-дур:

…Шериг эрткен ховуларда өл-шык артпаан —

Шергилер дег сыырыпкан, өрттедипкен.

Дуюг базар мал чок кылдыр сүре берген,

Турлагларны кускун безин эргивестээн.

(«Көк-Эл»).

 Чогаалды бижиирде бодунда бар турар билди — мергежилин долузу-биле ажыглаар, ырыӊ-сырыӊ, буу-хаа база сири-кавы бижииринге акташкан чогаалчы чүгле ынчаар бижип болур.  Оон аӊгыда, бижип турар овур-хевириниӊ (мында — өжээтиниӊ) азы болуушкунунуӊ мөзүзүн ылавылаар харыысалгазын утпазы — чедиишкинин улам быжыглаан:

…Оон туржук ыттар безин менди үнмээн —

Огланганын, ырланганын ылгап көрбээн.

(база ында).

 Чугаа үшкү арында чоруп турза-даа, чогаалдыӊ шынары экижип одуругларныӊ утказы ханылаан болгаш өжээтиниӊ овур-дүрзүзү тодараан. Ынчангаш, Багыр, Кара-Көгел ышкаш тоолчургу шылгараӊгай маадырларны төрүттүндүрүп кээр чоннуӊ килеӊ-кылыы хайныгып үнгениниң чылдагааны ам илдеӊ, маргыш чок шын база ында. «Муӊгаралдыӊ ээреминче дүннү бербээн» бурунгу өгбелеривистиӊ чөптүг демиселин, хорум-базырыктарга ачылыг маадырларны орнукшудуп, саксалап чораанын — өөредиглиг чүүлдү — номчукчу дораан билип аптар. Шүлүкчүнүң соругдалы база чедип алдынган.

«Чаглыг эътке харып орар» байлар биле «чаргаш кедер, божа ижер» ядыыларлыг караӊгы, бүдүүлүк бурун шагны — «Азияныӊ бурунгузун» шүлүкте онзагай чечени-биле сиилбээн. Ук тема чаа эвес-даа бол, ылаӊгыя «Багырныӊ хылыжында» ол чаазы-биле чаӊгыланып турар: кыска, бөдүүн, тода болгаш уран.

 Чижээ:

Сактырымга, согур кижи чедип алган

Самдар оолак, колданыр дээш, арган холун

Салгакчызы менче сунуп: «Аштан-чуттан

Чарып ал!» деп ээрешкензиг кыннып келди…

      Чаӊгыс домакты дөрт одуруглуг строфага бо дег кылдыр чараштыр бижиптери — тыва шүлүк чогаалында ховар.

Тыны ышкаш хайыралыг ынак чуртун камгалаар дээш  чаалыг шөлче үнүп, Багырныӊ шериинге барып каттышкан  ядыы кижи — чоннуң эгээртинмес күчүзүнүң үндезини кылдыр билдинер төпчүттүнген бодалды шүлүкчү чедимчелиг боттандырган.

Бодап көөрге, адаттынган чогаалдардан «Багырның хылыжы» деп балладаны авторунуң хей-аът кириишкин болгаш иштики көдүрлүүшкүн-биле бижээни илдең. Өгбелерниң сыныш чок демиселиниң херечизи бурунгу мези-хылышка үндезилеттинген шүлүкчүнүң сеткил-хөңнүнүң тайлымы болгаш чогаадыкчы фантазиязы ону карандашты туткаш, бижииринче албадапкан. Ооң түңнелинде деңнелге, чурумалдар сиңниккен чогумчалыг овур-хевирни тывылдырган бодалдар төрүттүнгени ол.

          Эзир түрлүг, күдер боттуг экер маадыр

Курайлашкан түмен шериг баштап алган,

Эзеңгизин кыңгырадыр тепсенмишаан,

Кушталдырып чоруп чыткан ышкаш болду.

  А. Островскийниң Катериназынга-даа («Чаңнык»), В. Көк- оолдуң Каразынга-даа («Хайыран бот») бир аай мөзүлешкек маадырлыг (Хенчей) «Куда» деп шүлүглел элээн сонуурганчыг, амгы амыдыралга эннеш.

Тематиканың кол үндезини — ынакшылды автор бир янзы тодаргайлап чураан. Ынакшыл болза, эң арыг болгаш өндүр сеткил дээрзин ол чогаал бадыткап турар. Сула ышкаш ийи- чаңгыс кижилерниң ону эр, херээжен кижилерниң аразында чалаттынган хандыкшылы кылдыр билир доскут болгаш ыят — чок хөөннерин үндезини-биле буруу шаап турар. Угаан-сарыыл, сагыш-сеткил талазы-биле чагыртпас ындыг дээди күштүң ол сеткилде барын автор шынзыдып шыдаан. Кижиниң ынакшылын — ыдыктыг өндүр сеткилин — садып-даа, хунаап-даа ап шыдаар күш чок дээр мерген угаадыг «Кудада» бар.

…Ынчалза-даа «күдээлээн» оол

Ынакшыл чок, ынаныш чок –

Ырлавыдар ындыны чок,

Ыглавыдар ырымы чок.

 Дузай аарак чиге сөглээн бо сөстерде ынакшываан кижиниң сузу бастынчак, сүзүү чанган болурун көргүскен. Ооң (Суланың) сеткилинде чүү-даа чок хей-хоозун.

Дүгдээшкинче албадаттырган Хенчейниң сөстери база чиге, «өттүр дээп турар» (Ынакшылын берип шыдавас, тура- соруу быжыг):

…Ожук манап олурбас мен.

Ортумак-даа эртемниг мен…

Ырмазын сый чаңнаптар мен,

Ыглавытсын, чажыы чанзын.

 Оон ыңай:

Көңгүлектиң бышкыыжы дег,

Хөлүгүрге хөлеге боор.

Хөңнүм чогул, турам чогул,

Көзээн оду хөмүрлензин!..

 Шүлүглел колдуунда-ла кожалашкак болгаш шуушкак (хаая — аралашкак) аяннажылгалыг, сөс слогтуг, дөрт одуруглуг шүлүктерден (строфа) тургустунган болгаш, номчуурга хала чок, билдингир. Улустуң аас чогаалында кожамык ырларга дөмейлешкек (чоок) болганындан, сагышка артыычал, шээжилеттингири кончуг. Лириктиг шүлүк чогаалынга болганчок-ла ажыглаттынар ол хемчээлди авторнуң билдилиг ажыглаанын демдеглээри чугула.

Авторнуң бир мактанчыг аргазы бар. Кижи бодаарга, улуг эскертинмес хире хензигийне чүүлдү үе-шаг-биле азы сагыш бодалдың хайныышкыны-биле холбаптар, ынчан ол чүүл ханы утканы илередип, сонуургалды оттуруптар (номчукчуну хандыдыптар).  Туфельдиң бедик ээжээ кара черге:

«Доңдак-доңдак!» диген ышкаш,

Токкуңайндыр дагжап чораан:..

(Иштики аян — ритм база бар: базым биле «доң-дак, доң- дак» аяннашкан).

Болуушкуннуң үези — күс! Ону оштаан идиктер-ле-дир бо деп билзе, частырыг чок. Өске чижек: куда дою эгелээнин биле-сал-ла, Хенчейниң.

«Халак-халак!» дээн ышкаш,

Кастыында хан аажок соккан —

уругнуң дүүрээзин оон артык тодаралыры (уран-чечен) берге.

Оон ыңай:

«Халак-халак!» дээн ышкаш,

Кастыында хан биргээр соккан…-

дүүрээзинниң хараадалче шилчээни ол-дур.

Сотка олурган, куруг дүшкен (калган) кудажыларның кударгай байдалын, соругдалының кеди чогун дашка кайтыкан аът дуюу улам ханыладып:    «Чок-чок!

Чок-чок!» диген ышкаш

Чованчыг бооп дагжап чораан…-

кочу, чеме шуут илдең.

      Шүлүглелде чөрүлдээни илергейлээни, ону шыны-биле шиитпирлээни база чедимчелиг. Амыдыралда ам-даа хаая эвес таварышкылаар хуу өнчүге даянгаш, эргиниң артыышкыннарын, бүдүүлүк шагның чаңчылдарын катап диргизерин оралдажыксаар кижилерниң үзел-бодалы-биле амгы чаа үениң кижизиниң эптешчок демисели, түңнелинде кээп чаа үзел-бодалдарның дүрүм ёзугаар тиилелгези — чөрүлдээниң үндезини ол. «Ынакшылче дүпкүрүпкен, ыят чок» бардам Суланың болгаш ооң бүшкүк даайының, «шыдалдыг» төрелдериниң чөгенчиг бүдүүлүк сеткил-хөөнү сойгалаттынган. Чижээ, бүшкүк даай Хенчейни шинчий аарак көргүлээш, Хенчейниң иезинче көрнүп:

Чырыын чиктиг чырташ кылып,

Сыкыртынгаш, сымыранган:

— Хунан инек алыр силер,

Кула аъдым өнчээ бээр мен…

…Ада-ие чү дээр болдур,

Ажы-төлү айым дивес — дээр.

 «Кудазының» хирелиг аажызы-даа, ооң «суртаалы-даа» (саткан, көгүткен) кончуг тода илереттинген.

Хенчейниң көгүдүүшкүнге алыспайн, шын шиитпирлээниниң чылдагааны чүгле ооң төлептиг мөзүзүнде, быжыг тура — соруунда дээр болза, кезик-чемдик үнелел болур. Бүдүн коллективтиң (комсомол комитеди, организациязы) демниг деткимчезиниң болгаш чоок эштериниң (Минчей, Дугаржап, секретарь) ачызында Хенчей улам дадыккан дидим болгаш бүзүрелин ышкынмаан. Бистиң үениң бот-бодунга дуза катчырынга укталган моральдыг принцивиниң боттаныышкыны ол! деп шүлүкчү угаадып турар.

Дүгдээшкинниң болчум чогун автор баш удур элдээртип турар. Бир тээ уруг, оолдуң бодал-сагыжын айтырбайн хеле- бүдүү дүгдеп турар болганда, сагыш-сеткилдиң өөрүшкүзү,  дугуржулганың үре-түңнели чок. Бодун болгаш хөңнүн албадаттынган байдал иле. Чүгле «эзеңги дыңзый бергенде»:

…Ээдередир эзирээннер

Шоюжаңнап самнагылаан,

Эзер, чонаан сыртанганнар

Шооңайндыр ырлашкылаан —

деп, автор баштайгы дойнуң уш-баш чок, сандаргайын көргүскен. Сөөлгү-даа дойдан хор эрепки дег сарыылдыг чүве тывылбас: өөрүшкү-маңнайның ора-сомазы-даа чок (эзирии кылыннаан «кунчуу кадай» кызып-кызып чаңназа-даа чугаа шуудаваан), эгезинден төнчүзүнге дээр чажыт ундарал уламчылаар,  ында олурганнарны чүгле чаржынчыг чарык дашкага дугураамнаан арага хаара тудуп турар.  «Кудалышкыларның» чугаазы тыртым, үзе сөглээн шиитпир чок:

— Далашпаңар але, куда,

Тараа-быдаа адакталзын,

Уруг-дарыг таныжып ап.

Угаазылап боданзыннар.

 Хенчейниң авазының ол сөстери чорүлдээни улам хөрлээледип турар (оон аңгыда, чиңгине тыва сөстерден болгаш аяндан тургустунган бо строфаның дылы онза: чараш, уран- чечен болгаш бөдүүн. Бөдүүн тыва иениң овуру безин сагышка чуруттунуп кээр). Кударалдың даштынче булгап үнүп  кээринге ук эпизодта өмек болган үстүнде одуруглар чештиннишкинче угланыышкын болу берген. Үе-дүптүң «дүгдээн  соонда ол-ла: кыс — берген черинге, даш — кагган черинге» деп черликсиг чаңчыл дүрүмүнүң буураашкынын автор тодарадып шыдаан. Биргээр сөглээрге, ол чаңчылдың хөөржүдүүшкүнү болган. Түңнелинде кээп, шынап-ла:

…Оглун, кызын бакташканнар,

Одун-көзүн сурашканнар,

Кускун кара кудагайлар

Кускуннашкан, курайлашкан…

 Ханы уткалыг, «оду чайнаан» деп каттыжыышкын мында бир янзы, дыка чедимчелиг ажыглаттынган («Олурбас мен, чана бээр мен — оду чайлаан дивес силер, чорувас мен, өлү бээр мен — чора баштаан дивес силер» — улустуң шаандакы ыры ындыг). Аныяк өг-бүле тутканнарны алгап-йөрээр чоннуң хоочун чаңчылынга сылдап алгаш, ону кара туразында хажыдар, оон ажык-кончаа үндүрүп алырын бодаар үзел-бодалдарның дөзү үзүк, төнчүзү келген дээрзи шүлүглелде бадыткаттьнган. Ынчангаш Сулалыг кезектиң сотка дүшкенинге кым-даа хомудавас, харын-даа «чог-ла, чог-ла», деп, ынчаар төнерин баш удур күзеп, далаштырып орар.

Куу туман эштип алган

Кударанчыг хүн-даа үнген.

Куруг дүшкен кудажылар

Кушпуңнадыр чортуп чанган.

      Бо одуругларны номчукчу хыы ханып номчуур: сагыш- сеткилдиң хоозурал-муңгаан бойдус улам деткип турган ышкаш, эннежип турар. Бо чорук — номчукчу биле чогаалчының эп-сеткил каттыжыышкыны — уран дөстүң улуг мергежилдиглеринден ачылыг салгап алыышкын болур (чоннуң үлегер сөзү: «Кудай багы арлыр, кижи багы арылбас» дээр болгай: туманныг хүн дораан аязыр, а Суланың аажызы «арылгыже» — үр үе эртер).

Чогаалчының чогаадыкчы ажылының мергежип өзеринге доктаамал оруктааш болур аргаларны: эпитет (хөнү сын, чараш оол, бүшкүк кижи, буурул чаъш), деңнелге (шолбан ышкаш кыстың караа чуп каан бес дег арыг… арын, дергилеп каан кегээр ышкаш… оол), диригжидилге болгаш метафора («куу туман эштип алган хүн», «Кызыл-Тайга кырый берген») болгаш үлегерлеп чугаалаарын авторнуң делгереңгейи-биле ажыглааны шүлүглелди байыдып, үе-шагның болгаш бойдустуң чурумалдарын шынзыг, сагышка доңнуучал болдурул турар:

Кызыл-Тайга кырый берген —

Кырында хар хөме чаапкан.

Хемнин кыдыын хээлепкен дош

Хээрек-даа бол, эривестээн…

 Улустуң аас-чогаалының дээжилерин (үлегер домактар, кожамыктарны) Ю. Күнзегеш билдилии-биле ажыглап турар. Хенчей авазынга харыы кылдыр ырлаар:

«Чаваазындан саяк баскан,

Чарывас дээн аъдым-на бар,

Чажынайдан чагаалашкан

Чарылбас дээн карам-на бар».

Улустуң аас чогаалында чоннуң мерген угаанының, уран сөзүнүң эгээртинмес курлавыры мөөңнеттинген, ынчангаш ону ажыглаары, дөзеп алыры чугула, мергежилдиң үнер дөстериниң бирээзи-даа ында. Үлегерлел чугаалаарга, алдын даг дег: оон бүдүн-бүдүнге-даа, кезек-кезектеп-даа ап, чогаалды шуткуп каастаза, ол төттүнмес. Ус-шевер кижилерниң кылыгларын хереглекчилерниң үнелеп-далдаары дег, чогаалчының ажыл-үүлезинде кагылчак сөс, эпчок домакты номчукчу эскерип кааптар. Ындыг номчукчуларның бирээзиниң сүме катканын эскерип көрүңер. Айылашкан акта сүрүүн хавырган кадарчы-даа, түмен шериг баштап алгаш тулчуушкунче шүүргедедип кирген түрлүг маадыр-даа, малчыннарже ыдып бар чоруур автофургон-даа, дээрде хөөмейлээн тыва ужудукчулуг самолёт-даа («Багырның хылыжы») торлаа эъди шиштеп алган орар тоолчургу Кара-Көгел-даа, Хемчик унунга дыргын чаңгыланган уё-човуурлуг ханныг чаа-даа («Көк-Эл») — амыдыралдың арны, чаңгызы, шимчээшкини-дир. Ону илередирде, уран арга, мергежилден аңгыда, улуг харыысалгалыг болуру чугула. Ылаӊгыя эрткен үедеги өгбелерниң сыныш чок, дидим демиселин («Хүлүг-бектен хүреш чежер») чуруурда ооң романтиказын хөгжүтпес аргажок, чечен-мерген сөстер-биле каастап-сиилбиир херек. Автор ону кол нуруузунда чедиишкинниг кылза- даа, четче хоюглаттынмаан одуругларны арттырганы хараа- данчыг.

Бети дээрге, амгы үеде барык ажыглаттынмайн турар азы шуут эргижирээн сөстерниң тайылбырын берзе чогуур турбуже, ону херекке албайн барган:

Кирбей салдыг эртемденниӊ холунда каң

Хинчек тарыыр ханныг кара мези эвес,

Хилизинче шургуп кирген шунагайны

Кичээндирер камгалалдыӊ чепсээ чораан.

 «Кирбей», «мези», «хилизинче», «шунагай» деп сөстерни аныяк номчукчу чүү деп билирил? Билдинмес.

Байконурдан ужуп үнер космонавт оолдуң (Гагарин-даа _; болгай-ла): «Караам чажы челээш болуп хуулзун» дээриниӊ,  утказы база билдинмес. (Номчукчу аңаа тодаргай харыыны), кайын тыварыл?) Карак чажы төктү бээр хире коргунчуг бе  азы айыылдың улуу ындыг бе, чок болза, муңгаранчыг бе?.

«Багырнын  хылыжын» автор элээн эткилээн дээрзи билдингир болгай. Ынчалза-даа, улустуң: «чыртаан эдер дээш,  согурарткан» деп чугаазынга бүрүнү-биле дүүшпес-даа, аңаа чоок таварылгалар кижи бодаарга, бар хире.

Амыр-Санаа, Шыдарваңның отоктарын

Арга-дашче сыындыр чыгап, сүрүп кээрге,

Чоннуң адын хулге борап, саттыныпкан,

Чолук ышкаш, өскерликчи балыглаан бе?

Сөөлгү ийи одуруг баштайгы вариантыда:

Чонун саткан өскерликчи кедеп келгеш,

Шокар сыптыг кестии-биле балыглаан бе?-

деп бижиттинген. Баштайгы вариантыны өскерткен дүжүк  чок хире: сөөлгү эдилгеде «Чоннуң адын хүлге бораан», «саттыныпкан», «чолук ышкаш», «өскерликчи» деп сөстер чаӊгыс уткалыг, бир ыяң тодарадылгалар кылдыр билдинер, ынчангаш оларны чаңгыс черге үңмерлештирип каанындан утка туугай, бүлүртүң болу берген. А биргизин иомчуурга, кижиниң  сагыжынга өскерликчиниң овурун киирген чурумал сагышка доӊнуп артып каар (сарыг сыптыг азы шокар сыптыг кестик тыва кижиниӊ амыдыралында билдингир). Бо дег чижек балладаныӊ бирги строфазында база бар.

Кара-Көгелдиӊ сөстериниӊ дээжизи кылдыр киирген  «Ады өлүрүнүӊ орнунга, боду  өлгени дээре» деп үлегер чугааныӊ тургузуг-аянын  үреп, шөйүп каарга, каӊдай дыӊналыр:

…Ады өлзе, чуден дора. чудек, бужар.

Боду өлзе оон дээре дижир болгай.

Чок-ла болза, ук үлегер чугааны өскерилдирбээн, чок-ла болза кыйгырыглыг өске домактан киирген болза, эки болур ийик (өндүр бодал бөдүүн болур, оон башка мелодрама өөскүй бээр деп угаадыгны сактыыл. Тоолчургу романтикага ол онзагай хамаарылгалыг бооп магат).

Балладаларга хамаарыштыр, адактыӊ соонда, база бир ажыктыг аргаларныӊ бирээзи — инверсияны шоолуг ажыглаваанын айытса чогуур. Шүлүкчү өске чогаалдарында ону делгереңгей ажыглап тургулаан-на болгай:

Харыылап көр, күжүр авай_.

Канчап барган кижи боор мен?..»

…- Чүү болду, аалда, акым?..»

                                                            («Ынакшыл дугайында ыр»).

«Кудада» Суланың аажы-чаң, овур-хевирин номчукчу кол нуруузунда-ла Минчейниң сөстеринден, Хенчейниң сактыышкынындан болгаш авторнуң лириктиг киирилдезинден билир. Ол арай-ла хоомай таныштырылга болган, чүге дизе, Ю. Күн- зегеш — бышкан мергежилдиг, шыырак чогаалчыларның бирээзи болгай. Суланыӊ иштики амыдыралын тода чурупкан одуруглар чок. Чүү-даа болза, Суланыӊ угаан-сарыылы, иштики мөзү-шынар, үзел-бодалы доскут, ядыы, чаржынчыг, Хенчей сугларга көшкүрүүрге, оранчок куду дээрзин даап билири берге эвес. Ону улам- көскүлеңнедир Суланыӊ ёзулуг соругдалдарын сойгалаар сорулга арай-ла хоомай болган. Оон аӊгыда, бо үениң кижизи коллективтен дашкаар чурттап шыдавас дээрзин угааткан-даа дүжүк чок. Ооң шаа барып, «Ырмазы сынар, ыргаа хөндүрлүр» хүнү турар дээрзин элзеткен одуруглар турган болза, эки-ле болгай эртик!

Минчей-биле ооң ёзулуг душтуу — геолог оолдун бот- боттарынга бердингениниң, шынчызының быжыы чүдел? Ооң үндезини — ёзулуг ынакшылдыӊ утка-шынарын оода чадаарда уругнуң бодалынга сиирген болза, чогаалдың үнези баксыраар байтыгай, улам экижиир апаар.

Ю. Күнзегештиң улуг хемчээлдиг чогаалдары тыва шүлүк чогаалынга үнелиг салыышкын болу бергенин демдеглевишаан, моон соңгаар оларның саны арбыдаар, «дензизи аартаар» (шынары экижиир) дээрзинге чигзиниг турбас. Номчукчулар чаа-чаа чедиишкиннерни авторга күзеп, оларның үре-түңнелин четтикпейн манап турар.

 

Доржу, К. Уран-сөстүӊ четкили сиӊниккен чогаалдар / К. Доржу. – Сөзүглел: дорт //Улуг-Хем.- Кызыл, 1968. – №. 27. – Ар. 250-258.

                                        Информацияны белеткээн

                                         Манчыы Ч. В.