С.С. Комбу тыва херээжен шүлүкчүлерниң аразында көскү чогаалчыларның бирээзи. Чогаал ажылын школачы чылдарында- ла сонуургап эгелээн. Ооң бирги «Ойнаал, эжим» деп шүлүү 1977 чылда «Тываныӊ аныяктары» солунга парлаттынган. Ол — амгы үеде беш шүлүк чыындыларының автору. Очулдурукчу. 1991 чылдан бээр Тываныӊ, а 1994 чылдан тура Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Филология эртемнериниң кандидады. Ол 1960 чылдың декабрь 12-де Бай-Тайга кожууннуң Бай- Тал суурга албан-хаакчыт өг-бүлениң алды дугаар уруу болуп төрүттүнген. Дээди өөредилге черинге башкылаарыныӊ мурнунда ол 1984-1993 чылдарда Бай-Тал база Тээлиниң №1,2 школаларынга башкылап, өөредилге эргелекчилеп чораан. Башкымныӊ бот намдарын кысказы-биле допчулаптарга- ла, ооң амыдыралчы болгаш чогаадыкчы оруу көстүп келир. Тээлиге ортумак школаны дооскаш, улаштыр Кызылдың эмчи училищезинге өөренген. 1984 чылда Кызылдыӊ педагогика институдунуң филология факультедин, 1990 чылда марксизм — ленинизм университединиң журналистика факультедин база дооскан. Тываныӊ болгаш Россияныӊ Журналистер эвилелиниң кежигүнүнге хүлээп алганы ооң тыва парлалгага киирген үлүүн чугаалап турар. 1995-1998 чылдарда Россияныӊ Эртемнер Академиязының Москвада Делегей литературазыныӊ аспирантуразынга өөренгеш, амгы тыва поэзия талазы-биле эртем ажылын камгалап алган. Амгы үеде С.С. Комбу доктор ажылын бижип, ону камгалаарынга белеткенип турар. Ол — 30 ажыг эртем чүүлдериниң автору. «Тыва сонеттиң антологиязы» (2002) деп чыындыны тургускаш, эге сөзүн бижээн. С. Комбунуң шүлүкчү салым-чаяанының илерээринге «Дамырак» деп чечен чогаал каттыжыышкыны улуг салдарлыг болган. Сайлыкмаа Салчаковнаныӊ бирги чыындызы «Ужук» деп ат-биле 1990 чылда унген. Ук ному дээш Д. Барыкаан аттыг шаңналдың баштайгы лауреады болган. «Ужук» деп номнуӊ дугайында бижип тура, Ч.Ч. Куулар мынча дээн: «Сайлыкмаа — уян сеткилдиң шүлүкчүзү. Кижилерниң эрээ-хинчээнге ооң эскет чок таладан болчуп азы кээргээн уу-биле киржи бээри буянныг… Ооң «Ужуун» номчааш, эки симфонияны дыңнааның дег, чүгле эстетиктиг таалалды алыр эвес, амыдырал дугайында бар-ла идегел азы өөрүшкү-биле боданыр сен». Номну езулуг хандыр номчаан кижиниӊ шын туннели деп катчыр апаар-дыр бис. Дараазында чылдарда С. Комбу «Сайдаяк» (1994), «Сонетсем» (1999, чуваш дылда), «Ийи эрик» (2000), «Сезон отцветания солнца» (2003) деп сонеттер болгаш шүлүктер чыындыларын номчукчуларга бараалгаткан. Сайлыкмаа Комбу чогаал бижииринден ацгыда, очулга ажылын база чедиишкинниг кылып чоруур шүлүкчүлерниң бирээзи. Орус дылдан бурунгу кыдат лириканы очулдургаш, ол 1993 чылда «Мэйхуа чечээ» деп чыынды-биле бодун очулга ажылынга база салым-чаяанныын көргүскен. Очулга номунуң дугайында рецензиязынга журналист Светлана Балчыр чыындыныӊ уран — чеченин, ооӊ тыва литературага ужур-дузазын дугайында демдеглеп тура: «Мэйхуа чечээн» номчуп олурарга, Кыдаттыӊ онзагай бойдузу, делгем шынаалары, хову-шөлдери, даглар, хемнери, кайгамчык садтары каракка көстүп кээр» деп бижээн. С. Комбу бодунуӊ очулга ажылын эгелээрде база кыдат шүлүкчү Чжу Дуньжунуң шүлүүнден эгелээн. Ол шүлүк 1991 чылда «Тыванын аныяктары» солунга парлаттынган. Тыва-даа, кыдат-даа шүлүкте кижи биле бойдус сырый харылзаалыг кылдыр көргүстүнген болур. С. Комбу үстүнде адаттынган очулга чыындызындан ацгыда Галина Принцеваныӊ «Шаанак» (2003), Турсынай Оросбаеваныӊ «Чайлагда дүн» (2003), бурят шүлүкчү Матвей Чойбоновтун «Өңнүктерим — мээң дириг бурганнарым» (2006) деп шүлүк чыындыларын тыва номчукчуларга таныштырган. С.С. Комбу хөй чылдар дургузунда делегей поэзиязындан херээжен шүлүкчүлерниң чогаалдарын очулдуруп келген. Ооң түңнели — .чоокта чаа үнген «Угбашкылар уран ыры: делегей поэзиязындан, херээжен лирика дүргээ» деп чыынды (2010). Херээжен очулдурукчу чүгле поэзия очулдурары-биле кызыгаарланмайн, калбак чогаалды база очулдуруп чоруур. Анаа якут чогаалчы Николай Лугиновтун «Чиңгис-Хаанның дужаалы-биле» деп романыныӊ бирги, ийиги номунуӊ очулгаларын хамаарыштырып болур.
Бистер бо чүүлге С. Комбунуң «Ийи эрик» (2000) деп сонеттер болгаш шүлүктер чыындызында чааскаанзыралдыӊ аян-сырынын эскерип көөрүн оралдаштывыс. Херээжен шүлүкчүнүң чаа номунда аңгы-аңгы чылдарда бижиттинген лириктиг шүлүктери кирген. Сеткил-сагыжының ажыы, философчу бодалдары, онзагай уян-хөөн, аян-сырын — Сайлыкмаа Комбунуң поэзиязының кол ылгавыр демдектери ол. Хөй эвес тыва херээжен пгүлүкчүлерниң аразында С. Комбунуң чогаалдарында онзагай аян-сырын бар. Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге херээжен шүлүкчүлерниң чогаалдарында лириканың күштелгенин көргүзүп турары ол. Сибирьде көскү литература шинчээчизи Раиса Палкина мээӊ- биле амы-хууда чугаалажып тургаш, С. Комбуну езулуг тыва Анна Ахматова дээр кижи. Ындыг түңнел кылырынга чылдагаан- на турган боор…
Ам бир сонеттен тодаргай көрүптээлиңер.
Ийи эрик — ийи бистер,
Ийлээн сеткил — саарыглаан хем.
Көржүп алган манажып-ла
Хөй-ле күстү уткуп чор бис.
Аравыста көвүрүгнү
Аккыр хар, дош чаяаптар бол,
Удур-дедир кайгажып-ла
Улуг тынып, артпышаан бис.
Чайынды бооп аттыгып чор.
Сагыш-хөңнүм шылап-могааш,
Чолукшуптар ындыг кожа
Чоок-даа бол, ырагыӊны.
Ийи эрик — ийи бистер,
Ийлээн сеткил — саарыглаан хем.
Сайлыкмаа Комбунуң хөй чылдар дургузунда поэзияга үндүруп келген күжү, арга-дуржулгазының байы бо сонетке лириктиг маадырның сагыш-сеткилин кедергей ажык дамчыдыптарынга дузалаан. Чыл-чылы-биле хөңнүнге шыгжап, өскениң ажыын ажып. илереттинмээн сеткилди сонеттиң дузазы-биле ажыдып шыдапкан. Шак мындыг одуруглар чүгле ишти-хөңнү сөктү бер чазып ийлеп чоруур кижиниң човулаңы, чаңгыс эвес дүннүң ыржымынга ыглаттынган карак чаштарының үнези-биле тайылбырлаттынар деп бодаар мен. Ону илередирде ийи эриктиң символун алганы база анаа эвес: эриктер тутчуп келбес-ле болгай. Чуртталгазында кады чурттавас улустуң салым-чолун оюсканы тодаргай. Чуртталгада эр биле кыс кижиниң аразында хамаарылгалар кончуг чажыт база күштүг болур. Ынчалза-даа бот-боттарындан ырай-даа бээр болза, «көржүп алган манажып-ла хөй-ле күстү уткуур» байдалдар база туруп келир. Азы буруузун миннип, бот- боттарын өршээп болур-даа болза, ол барык болдунмас апаарын С. Комбу дараазында одуругларда дамчытканы чедимчелиг:
… Аравыста көвүрүгнү
Аккыр хар, дош чаяаптар бол,
Удур-дедир кайгажып-ла
Улуг тынып, артпышаан бис…
Лириктиг маадырның чааскаанзыраан сеткилин «… чайынды бооп аттыгып чор…» деп домак чиге-ле көргүскен. Сөглеттинмээн сөстер, илереттинмээн минниишкиннер кижи амытанны кайы хире иштинден оя чип, хилинчектеп кээрин «сагыш-хөңнүм шылап-могааш» деп сөс каттыжыышкынын ажыглаанындан сонеттиң утказы улам делгемчээн. Кижиниң кижи бүрүзүнге илеретпес чүүлдери турар, ону эң-не чоок азы эргим кижизинге тө каап берип болур. Ынчалза-даа амыдыралда тургустунуп келген тускай хамаарылгаларның түңнелинде ол база болдунмайн барганын шүлүкчү сонединге элдээрткен: «Чолукшуптар ындыг кожа / Чоок-даа бол, ырагыңны».
Бот-боттарындан өршээл манап, чугаалажыр эп-байдал тыппайн, чааскаанзыраан онзагай аян-сырынны түңнел одуруглар база катап күштелдирген:
Ийи эрик — ийи бистер,
Ийлээн сеткил — саарыглаан хем.
Ниитизи-биле, «Ийи эрик» деп шүлүк чыындызында чааскаанзыралдыӊ аян-сырыны онзагай черни ээлеп турар. Ол бүгүнү бадыткаары-биле каш-ла үзүндүлерни киириптээлиңер:
Дүвүрелиң, муңгаралың алаактырып,
Дүнелерде мени кый деп келбестээн сен…
… Чуртталгада түрү көрүп,
Шуудап чадаан чаңгыс мени өршээ, авай!
Көрүштүрер, душтуруптар белдир черге
Көшке бадып, аравысты моондактап каан…
… Ыыттава, кударалым, ыыттава…
«Ийи эрик» — шүлүкчүнүң арга-дуржулгазының бедип келгенин база кижиниң иштики байдалын көргүскени-биле авторнуң мооң мурнунда үндүрген шүлүк чыындыларындан онза ылгалып турарын көргүзүп турар. Ында кол аян-сырын — чааскаанзырал.
Донгак, Р. М. Чааскаанзырал- «ийи эрикте» онзагай аян-сырын / Р. Донгак. – Сөзүглел: дорт // Чогаалдарны номчуп ора, 2014. – ар 125-127.
Информацияны белеткээн
Манчыы Ч. В.
