Чээрби чылдарның төнчүзү. Сүт-Хөлдүң Алдыы-Кызыл-Тайга бажында Кыйыг-Ыяш деп хонашка аныяк иениң караа чыраан. Кышкы чывар ажыңнадыр хаарып кээп, хар-дүвү орук-чирикти дуглаан-даа бол, араттарга кидис өө бо өртемчейде эң-не чылыг, эң-не аас-кежиктиг оран турган. Ыштыг чадырга чаа төрүттүнген чаштың ыызы чуртталганың төнчү чогун катап-катап сөглээн дег куттулган. Авазының аазын тоттур ээп алгаш, дери бызырарып, таалап удуй бээр эр хиндиктиг төл Аваа деп атты эдилээн. Чаш кижи шактар санап өзер дижир. Каш айлар эрткенде, оол кавайга сыңмастап, шарыттырарындан ойталап турар апаарга, черге үңгедипкен. Борбак семис оол отка-көске кире берги дег чуглуп чоруп бээрге, белинден куржааш, дөрге өртеп каан.
ТАР чазаа бижик билбес чорукту узуткаары-биле хемчеглерни чорудуп, чурттакчылыг черлерде школаларны кылып турган. Ол черниң ажы-төлүнүң кирер школазы 1938 чылда ажыттынган. Авааны ачазы ушкарып алгаш, Кызыл-Тайга школазынга чедирген. Аңаа ийиги класс дооскаш, улаштыр Чадаанаже шилчээн. Оол дөрткү класска кирип турда, үр үеде аараан авазы чок болган. Адазы ийи чаш уруун аштатпас-түретпес дээш улустуң аар-чиик ажылын кылып чоруп каан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тывага чүгле боо-чепсек диңмиредир дагжаваан боордан башка, бергедээшкиннер улуг турган. Чон чүгле бодунуң кызымаа-биле ол ажыг чылдарда шыдашкан. Фронтуга Тываның кызыл-коъш-биле каткан улуг дузазын,Тиилелге дээш демнештирген бүгү күжүн тайылбырлап бижээн архив материалдары бар. Ынчалза-даа дириг кижиниң сагыжының аарышкызын, ол чугула-даа бол, документ дамчыдып шыдавас. Когаралдыг үе дүште ышкаш ыраза-даа, дайын чаңгызын өскүстүң салымы-биле катай эрткен Аваа Монгушка ол сактыышкыннар эът-чүректи саргыдып кээр.
Шору апарган Аваа шериг назы четкижеге чедир адазы-биле улуска айбылаткаш, хырнын тоттура берген. 1950 чылда Ыраккы Чөөн чүкке дөрт чыл хире шериглээн, турза узун, тутса мөге эр чанып келген. Аныяк күштү чогумчалыг ишче углаары комсомол ажылының сорулгазы турган болгаш, уран чүүлге сонуургалдыг эрни Улуг-Хемниң Чаатыга көдээ клуб эргелекчилээр даалга-биле чоруткан. Чыл хире эрткенде, Хандагайты школазынга кижизидикчи башкылаан.
Партияның айтыышкыны-биле хамааты бүрүзү чурттуң, чоннуң бурунгаар депшилгелиг чаагай чоруу дээш бүгү күжү-биле чонну эвилелдеп турган. Ынчангы холу дыңзыг, тура-соруу бедик чүс-чүс аныяктарга Монгуш Чигжит оглу Аваа база күш-ажылчы намдарын каттыштырган. Кызылдың совет партия школазынга нам өөредиин эрткеш, Сүт-Хөлге күүскомга райплан даргалап келген. Оон ол-ла албан черинге секретарлап ажылдаан. Аңаа ажыл-ишчи намдарын уламчылап турда, 1961 чылда кожуун дүшкен. Ооң орнунга совхоз тургускан, ынчангаш аңаа ажылчын комитеттиң даргазынга соңгуткан.
Чөөн-Хемчик райкүүскомунуң секретарынга томуйлаткаш, орта чыл хире чорда, кожуун даргазының оралакчызынга соңгуп каан. Орта элээн ажылдааш, Барыын-Хемчик кожууннуң даргазының албан-дужаалынче шилчиттирген. Ынчан кезек үеде “Тээли” совхозтуң директорунга-даа ажылдап четтиккен.
Тываның кайы-даа булуңунга сургакчылааш, кандыг-даа байдалдарга ижигип, тус чер чурттакчылары-биле ишти-хөңнүн билчип алыры белен эвес-даа бол, Аваа Монгуш ажылга эки түңнелдерни чедип аар чаңчылдыг. Ооң кижизиг мөзү-шынарын, бедик культурлуун база хүндүлээчелин хөй улус билир болгаш ооң аайынга кирер ужуру-даа ол. Өөнүң иштиниң ада-иези база төлептиг улус турган. Улуг улустарының үлегери, чагыг-сөзү аныяк намчының күзел-соруун быжыктырган. Монгуштуң өг-бүлезинге ажы-төл кижизидилгези кезээде бирги черде турганы-биле, оолдарын база эки кижилер кылдыр өстүрүп каан.
1964 чылда Аваа Чигжитович Монгуш Эрзинниң күүсекчи комитединиң даргазынга ажылдай берген. Чөөн талазын тайга-таңдызы кажаалаан, бурунгаар кызыл бүүрелчиннер, ховулар чурумалын ажыдып чыдар, орус-моол ийи дылга саат чокка чугаалаар чоннуг бо черни онзалап көрген. Аңаа 1970 чылга чедир ажылдап турда, нам удуртулгазы Эрзин райкомунуң 1-ги секретарынга томуйлаан.
Эрзин чону анаа-ла Монгуш-Дарга деп хүндүлей берген. Чагырга даргазы мурнуу кожуунга ынча чылдар иштинде чүнү-даа кылган, эң кол угланыышкыны көдээ ажыл-агыйны сайзырадырынга үлүүн киирген. Ылаңгыя мал ажылынче онза кичээнгейин угландырып, малчыннарның ажыл-амыдыралын чиигедири-биле элээн ажылдарны кылган удуртукчу ийин. Малчыннар аразында кандыг-даа дуржулгалыглар турар боор. Кыштаан чывар оруундан чайладып, даг хөрээнге тудары, мал чеминиң белеткелин үезинде чорудары база хойну эки семиртиринден эгелээш. Оон-даа өске чылдар-биле келир дуржулганы нептередири чугула. Малды семиртири база-ла дуржулга. Күзүн чедиштир семирээн хойну көөрге, дурту узааш, шала шөйбек апаар, ооргазы чиндиңейнип, ишти черге чедер чыгаан турар. Ындыг семис малды дүрген шимчедип сүрбес. Одарга кодан ынаар-мынаар шимчеп оъттаарга, кадарчызы ол-бо ужундан бараадап каап, чүгле эдерер. Күзеглээр аал ыяап-ла чоога эриинге хонуп аар, чүге дээрге ол семис хойлар дески черге чыдып аарга, тыныштай бээр. Ынчангаш бичии ийлемик, чоога өрү баштандыр черге тааржыр. Эртен хойлар оожум туруп, боттары кылаштажы бээрге, ооң соондан кадарчызы эдерип чоруп каар. Оларны күш-биле тургузу сүрбес, мөгүдей бээр.Мындыг кызымак, шыдамык, мал-маганга эптиг камныг малчыннарның ачызында Эрзинниң көдээ ажыл-агыйы эки сайзыралды чедип ап келген.
1980 чылдарның эгезинде кончуг улуг соок болган. Черже мал үнүп, одарлаар хире эвес, малды сүрүп каарга, кодандан ыравас, ыжыктаныр болган. Ынчалза-даа бир коданның хою үнүп оъттап турар деп чар тараан. Ол болза Бай-Дагның мурнакчы малчыны Очур-Хөөнүң хою болган. Ооң чажыды сөөлүнде билдинип келген. Эртен хой бүрүзүнге бир омааш ишти водка бергеш, бичии сигеннедипкен соонда, үндүрер болган. Нарын малчыннарының соокка удур дуржулгазында болза, хойну кыжын тургузу азырап болбас, ооң дуюглары доңа бээр. Хой одар малы болур, а инек азырал мал, ынчангаш ону тургузу азырап болур. Далбыйны тыртыпкаш, аңаа сигенни чажып бээрге, ол черниң оъдун хар-биле холуй оъттап турарга, хой арбас дээр.
Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуну, Эрзин кожууннуң хүндүлүг хамаатызы база хөй төлептиг ажы-төлдү өстүрүп каан ада Күш-ажылчы Кызыл Тук, “Хүндүлелдиң демдээ”, Күш-ажылчы алдар орденнер болгаш оон-даа өске юбилейлиг медальдар-биле аңгы-аңгы чылдарда шаңнаткан Аваа Чигжитович Монгуш – хөйнү көрген, төөгүнүң ханызынче кирген улуг назылыг өгбе. Ол салым-чолунуң онзагайы-биле төөгүлүг болуушкуннарны эңдере шыгжап чоруур дириг номга дөмейлежир. Чүгле боду номга дөмей боордан аңгыда, төөгү бижикчизи салымныын база көргүскенин улус эки билир. Чогаалчы бодунуң төөгү-намдарын, амыдыралын бижээн номнарында кара чажындан бээр көрүп келгенин, үениң аңгы-аңгы чылдарда агаар-бойдус ышкаш өскерлиишкиннерин, чоннуң демниин болгаш күчүзүн, чер-чуртунга ынакшылын бижип көргүскен. Авторнуң тываларның өске чоннардан тускай ылгалын, эки талаларын, чаагай чаңчылдарын бирден бирээ чокка дамчытканы чоргааралды оттурар.
Чыкай, Ч. “Дириг ном” / Ч. Чыкай – Сөзүглел: дорт // Чүс салым: очерктер. – Кызыл, Тываполиграф. – 2014. –Ар.145-148
Информацияны белеткээн
Чавынчак Д. А.
