Амгы тыва чечен чогаалдың теория талазы-биле шинчилээриниң болгаш сайгарарының баштайгы оралдажыышкыннары тыва бижикти эрги моол хевирден 1930 чылда латин алфавите шилчиткен соонда эге базымнарын эгелээн. Ол үеде чечен чогаалдың үндезин таваан салырынга республиканың солуннары эвээш эвес салдарны чедирген. Ылаңгыя “Шын” болгаш “Аравэ шыны” солуннарны онзагайлан айтыры чугула. Оларның-биле холбаштыр тускай сеткүүлдер, дептерлер үнгүлеп турган. Тыва чечен чогаалды шинчилээриниң болгаш сайгарарының баштайгы базымнарын база ону улам хөгжүдер сорулгалыг дилээшкиннерни, угланыышкыннарны мынчаар бөлүктеп болур деп бодап турар бис.
- Үжен чылдарның бирги чартыы, ол үеде чоннуң аас чогаалын бижик кырынга чыып бижип, парлап эгелээн. Чаа хевирлеттинип олурар тыва чечен чогаалга база эгелеп бижип чоруурларга аас чогаалы үлегер, чиҗек болгаш чогаалдың баштайгыларынының тыптып кээринге чогаал биҗииринге сонуургалдыгларның аразынга организастап чорудуп турганы конкурстар онзагай черлерни ээлээн. Чарлаттынган конкурстарның соонда янзы-бүрү хевирниң чогаалдары хөйү-биле солуннар редакцияларынга кээп эгелээн. Ылаңгыя “Шын” солунга чаа шүлүк хевирлиг чогаалдар (“Тываның революсту аныяктарынынң ыры”, “Кайгамчыктыг Интернационал”, “Очалаңдан келилээрин”), бот-намдар-биле холбаан сактыышкыннар (“Кинчини чаза шапканы” деп баштайгы тыва номга С.Токаның “Кинчини чаза шапканы”, О.Танчайның “Мээң көргеним”, О.Шагдыр-Сүрүңнүң “Канчап өөренген”, С.Ивановтуң “Маадыр хүреш” деп бот-намдар сактыышкыннары), “Самбукайның чугаазы”, С.Токаның “ССРЭ-ге чорааным” болгаш биче хемчээлдиг шии чогаалдары (А.Пальмбахтың “Тиилээр бис”) көстүп келгилээн. Ынчалза-даа баштайгы чогаалдарның утказы, хевир-тургузуу, аян-хөөнү улустуң аас-чогаалының күштүг салдарынга алзып, депшип үнүп чадап, барык-ла шуптузу дөмейлежип, чаңгыс аай болу берген. Ынчангаш оларга хамаарыштыр тайылбыр, чижек, сүме хевирлиг чүүлдер (“Оюн шии материалын декпейлиг чыыл”, “Үндүрген ном дугайында чугаа”, “Уран чогаалга кандыг чүвелер биҗивезил”, “Тываның эрги үлегер сөстери”) солуннар арнынга көстүп эгелээн.
- Ужен чылдарның ийиги чартыында тыва чогаалдың улам ыңай хөгжүүрүнге чечен чогаалы быжыгып, сайзырай берген өске чоннарның чүгле чогаалдарын эвес, а харын – даа шылгараңгай чогаалчыларның намдар төөгүзүн база тыва дылче очулдуруп турганы ол үеде бижиттинген ажылдарның шынарын бедидеринге ажыктыг, дузалыг болган. (1935 чылда тургустунган Чогаал комитеди Тываның революстуг намының удуртулгазы – биле чогаалчы кадрларны өстүрер, оларның чогаалдарын пропагандалаар, орус литератураның чогаалдарын тыва дылга очулдурарын организастап турган. Ынчан М. Ошаровтуң тыва улустуң ырларының очулгазын “Сибирьские огни” сеткүүлге парлаан соонда “Интернационал” тыва дылче очулдуртунган. Ол – ла үеде А.М. Горькийниң намдары очулдурттунуп, ол улуг орус чогаалчының дугайында чүүлдер солуннар арыннарынга көстүп келгилээн). Оон эгелеп чогаал шинчилээриниң база сайгарарының терминнери хевирлеттинип эгелээн. 1936 чылда Тыва национал бижиктиң хөгжүлдезиниң айтырыгларынга хамаарышкан эң баштайгы эртем конференциязынга “Тываның чечен чогаалының сорулгаларының дугайында” илеткелди чогаалчы С. Пюрбю кылган деп тыва чогаал шинчилеп турар эртемденнер демдеглеп турар. Ооң девии – биле дараазында чылдарда чогаал сайгарылгалыг чүүлдерни өске – даа авторлар бижип парлаткылаан.1938-37 чылдарда А. Чымбаның “Националдың революстуг чечен чогаалы”(1937), “Революстуг уран чогаал дугайында”(1938), “Уран чогаал сайгарарынга дуза кылдыр”(1938) деп ажылдары болгаш оон өске – даа авторларның чүүлдери С. Пюрбюнуң “Аныяк чогаалчыларга дуза”(1939) деп номунуң бижиттинеринге деткимче болуп, эвээш эвес үлүг – хуузун киирген.
С. Пюрбюнуң “Аныяк чогаалчыларга дуза”(1939) деп ному – тыва чогаалды шинчилээн эң – не баштайгы эртем ажылы. Автор ук номунда чечен чогаалдың хөгжүп сайзыраарының аргаларын, оруктарын, угланыышкыннарын, хоойлу – дүрүмнерин чырыткан. Тодаргайлаарга, уран чүүлдүң, ооң иштинде чечен чогаалдың болгаш аас чогаалының ниитилел хөгжүлдезинге улуг ужур – дузалыын айтып турар. Ол ышкаш, аас чогаалының, шүлүк база шии чогаалдарының тус – тус онзагай чүүлдерин эскерип, шинчилеп, тыва дылдың сөс курлавырынга немей бүгү делегей терминологиязын ажыглап, эвээш эвес билиглерни тодарадып, үндезилеп чогааткан. Ынчангаш 1940 чылдардан бээр чечен чогаалдың аймактарын болгаш аас чогаалын тус – тузундан улам ханы шинчилеп болурунуң чогумчалыг байдалдары тургустунуп келгени илереп келген. Үстүнде демдеглээн чүүлдерге даянып, тыва чечен чогаалды шинчилээр ажыл Тыва Арат Республика үезинде бодунуң эге суурун салган деп болур. С. Пюрбю чогаадыкчы ажыл – чорудулгазының болгаш амыдырал – чуртталгазаның сөөлгү чылдарынга чедир чечен чогаалдың болгаш аас чогаалының төөгүзүн база теориязын чогаал шинчилекчилери эртемденнер – биле болгаш өске – даа чогаадыкчы эш – өөрү – биле шинчилежип чораан. Ооң биңэээн чүүлдериниң бир кезээ эртем номнарынга чырыкчы үнгүлээн, а бир чамдыызы ТДЛТЭШИ – ниң Бижимелдер фондузунга кадагалаттынган.
С. Пюрбю – тыва чечен чогаал шинчилээр эртемниң үндезилекчизи: Сөзуглел : дорт // Салчак В.С. Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер — Кызыл, 2000. – Ар.12.
Информацияны белеткээни
Ооржак А.С.
