- Кызыгаар чок ажык шөл дег сеткилимни…
ХХ-ги чүс чылдың эң-не шылгараңгай, сураглыг шүлүкчүзү Сергей Есенин болган дизе частырыг турбас. Ооң чажыды шүлүкчүнүң шүлүктериниң уян-сырыны, чоннуң сеткилинге хөөӊнешкээ. Есенинниң чуртталгазы болгаш романтиктиг сагыш-сеткилиниң аттыгыышкыны түрлүг болгаш кыска эрткен. Ооң чүрээ шүлүкчүнүң сеткил-хөңнүнүң күчүлүг илерелиниң, угаан-бодалының ол үениң үзелинге чаңгыс-аайлашпаанын шыдап чүктеп-ле чораан. Ооң арын-нүүрү чоннуң чуртталгазын, кежик-чолун, ажыл-ижин, өөрүшкү, муңгаралын көрүп, үлежип-ле чораан.
Есенинниң чуртталгазы сагыш-сеткилдиң өлүм чок маадырлыг чоруу болган. Шүлүкчү дириг чурттап чорда хөй-ле кижилер ону чедир үнелевээн. Чүү дээрил аан! Кажан-бир шагда өске туураан шүлүкчүлерни база ынчаар-ла хүлээп албайн чо- раанын төөгүнүң арыннарындан билир бис. Мандельштамны-даа, Ахматованы-даа, Цветаеваны-даа…
Сураглыг шүлүкчүнүң чогаадыкчы-даа, амыдыралчы-даа оруу каалама болбаан бол, ол эки чүүлдерге, келир үеге бүзүреп чораан. Ол дугайын «Бүзүрээр мен, бүзүрээр мен, кежик-чол бар!» («Я верю, верю, счастье есть!») деп шүлүү биске «сөглеп» бээр:
Бүзүрээр мен, бүзүрээр мен, кежик-чол бар!
Хүнчүгеш-даа ам-даа ашпаан.
Хаяа чырыы мөргүл кылып,
Чаагай медээ айдызап кээр.
Бүзүрээр мен, бүзүрээр мен, кежик-чол бар!
(очулгазы мында болгаш мооң соонда авторнуу).
Бо хүннерде Есенин дугайында, ооң шүлүктериниң сүрүкчүзүнүң дугайында магадалдан, чоргааралдан аңгы, кандыг-даа чугаа чок. Турбас-даа ужурлуг. Үе ону тодарадыпкан. Үе ону шылгап үндүрүп эккелген. «… Ол амыдырал-биле деңге базып шыдаваан — амыдырал оон ырай берген. Ол ынчаар өлген»‘, «… Есенин бодунуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының шуут-ла бирги чылдарындан бээр өлүмче чүткүп келген…» дээн чижектиг каржы-хажагай сөстерни үе боду буруу шаап каапкан.
Сергей Есенин чырык черге чүгле 30 чыл чурттаан (1895- 1925). Тывалап чугаалаарга, таакпы тыртым хире кыска назынында хөй-ле чогаалдарны бижип, арттырып каан.
С. А. Есенин Рязань облазының Константиново суурга тараачын өг-бүлеге 1895 чылдың октябрь 3-те төрүттүнген. Авазының ада-иези болур кырган ачазы, кырган авазы ону кижизидип өстүрген.
Арган кара, чыкпак бодум
Адааннарга маадыр болуп,
Үргүлчү-ле думчуум бузук,
Үвүрерген чанып кээр мен.
дел, ол бодунуң содаачы чораанын миннип, дөскел чок чашкы үезин «Дириг чүве шуптузу-ла демдек- истиг» («Все живое особой метой») дел шүлүүнде бижээн.
Бодунуң бот-намдарында бижээнин езугаар алырга, ол «Шүлүктерни эртежик-ле чогаадып эгелээн мен, ынчалза-даа 16-17 харлыымда медерелдии-биле хамааржыр апарган мен» деп турар.
Капусталар чалдарында
Кежээки хүн Кызыл суг бооп саарлып туру.
Азарганчыг кленчугаш
Авазының ногаан эмиин ээп туру.
«Медерелдии-биле хамааржырының» мурнунда чылдарда бижээн бир мындыг шүлүкчүгежинде бойдустуң чурумалын бодунуу-биле көрүп, ону ол олчаан каракка көстүп кээр кылдыр бижип көргүскен. Ооң чогаалдарында бойдус шак ынчаар дириг боду көстүп, дыңналып кээр. Есенинниң шүлүктеринде хадың кол овур-хевир болуп турар. Ооң парлалгага көстүп келген баштайгы шүлүү хадың дугайында. Шүлүктүн ады «Хадың» («Береза»). Ук шүлүк 1914 чылда «Мирок» деп москвачы сеткүүлге парлаттынган. Оон бээр-ле бүгү Россияның орус литератураның өөредилге номнарында * кирген, школачыларның албан шээжилеп, доктаадыр шүлүү апарган. «Хадыңда» бойдустуң онзагай чаражы сиилбиттинген. Хар шыпкан хадыңда алдынның-даа, мөңгүннүң-даа, кылаң чайыр- ның-даа чайнап, херелденип турарын каракка көстүп кээр кылдыр бижээн. Бойдуста нарын шимчээшкиннерни, өңнерни тода илереткен.
Көзенээмниң дужунда
Хөнү, аккыр хадың,
Кышкы хевин кеткен
Кылаң-мөңгүн туру.
Харның нарын шывыы
Хаажылаан будуктар,
Селбер, хоюг салбактар
Черже шиглээн турлар.
Ыржым черде хадың
Ылым-чылым удуп,
Аккыр хыраа чайнап,
Алдын оттар кыпты.
Хаяа чырыы ону
Каап чадап турда,
Саглаң будук санай
Чайыр ойнап киткээр.
(очулгазы В. Серен-оолдуу).
Есенинниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эгезин чугаалажып тура, шүлүкчү Николай Клюевтиң адын база сактып, адаар ужурлуг бис. Ук шүлүкчү Сергей Есенинге улуг салдарлыг болган. Ооң киржилгези-биле Есенинниң бирги ному белеткеттинген болгаш чырыкче үнген. Ынчан, 1916 чылда хөйге билдингир эвес, Рязань чурттуг чээрби харлыг аныяк шүлүкчү Сергей Есенинниң «Радуница» деп ному үнген. А тос чыл эрткенде, 1925 чылда, оон сөөлгү ному (ол дириг турда!) «Советтиг Русь» («Русь Советская») деп ат-биле чырыкче үнүп турда, бүгү россияжылар шүлүкчүзүн эки билир, таныыр апарганнар. Кымга-даа эки билдинмес шүлүкчүден бүгүдеге билдингир, ат-сураглыг шүлукчүге чедир чүгле тос чыл негеттинген. Ооң кол-ла чылдагааны шүлүктернин ыяңгылыы, сырынныы, сеткилдерни хөлзедиптер күчүзүнде.
«Шүлүкчү-үежилеримден меңээ Блок, Белый болгаш Клюев тааржыр турган. Шүлүктүн хевир талазы-биле Белый хөйнү берген, а Блок биле Клюев лириктиг хөөнге өөреткен» — деп Сергей Есенин бодунуң сактыышкынында бижээн. Блок биле Клюевтиң лириказында хандыкшып, олардан өөренип-даа турган болза, бодунуң сеткил-сагыжынын хөөнү база кол черни ойнааны билдингир. Есенинниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының онзагайы–бот-намдарлыы. «Бот-намдарынга чүү хамааржырыл, ол бүгү мээӊ шүлүктеримде» — деп шүлүкчү боду демдеглээн.
Есенинниӊ аажы-чаӊында, амыдырап чораан байдалында хөй-ле удурланышкак чүүлдер турган. Бир талазында, ол канчаар-даа аажок шимченгир, олут орбас кижи чораан. Ийи талазында, чогаал ажылын үргүлчү кылып чораан чогаадыкчы күчү-күштүг улуг чаяакчы. Харын-даа эӊ чоок эштери безин кажан, каяа, канчаар чогаал бижип олурганын көрүп көрбээннер. Ол бодунуӊ үезинде чурттаар оран-сава-даа чок (хеп-сыны, херек чүүлдери аӊгы-аӊгы хоорайларда, эштериниӊ бажыӊнарында октаттынган) болганындан, шак-үезинин улуг нуруузун шимээн-сооттуг ниитилелдерге эрттирип чораан болгаш олуруп алгаш, дүн-хүн чок чогаал биживээн. Кажан ол чогаал бижип чорааныл деп айтырыгга харыыны 1925 чылдыӊ күзүнүнде Сергей Есенин биле И. Грузиновтуӊ аразында болган чугаадан билип алыр аргалыг бис: «- Кезээде тояап чоруур-дур сен, а кажан бижип турар сен, Сергей?» — Үргүлчү!
- Чүглеттинген шүлүктерим…
Бот-онзагай, бедик мергежилдиг шүлүкчүнүң чогаалдарын кайы-бир дылче очулдурары нарын ажыл. Ынчалза-даа Сергей Есенин делегейниң хөй-хөй дылдарынче очулдуртунган шүлүкчү. А тыва дылче база хөйү-биле очулдуртунган. Есенинниң шүлүктериниң тыва дылда чыындызы 1980 чылда «Авамга чагаа» деп ат-биле Тываның ном үндүрер черинге парлаттынган.
Номнуң чыыкчызы болгаш тургузукчузу чогаалчы Василий Монгуштуң бижээни эге сөзүнден тыва номчукчу Сергей Александрович Есенинниң дугайын делгереңгейи-биле билип алыр аргалыг. Номда кирип турар шүлүктерниң очулгаларын тыва шүлүкчүлер Юрий Кюнзегеш, Василий Монгуш, Монгуш Доржу, Владимир Серен-оол, Монгуш Өлчей-оол, Черлиг-оол Куулар, Александр Даржай, Экер-оол Кечил-оол, Күстүгүр Сат олар кылганнар. Өндүр улуг шүлүкчүнүң лириказының сүр-күчүлүү, хөөнү, нарын иштики делегейи очулгаларда мерген дамчыттынган.
Шала кежээ, Шалыңның суу
Шагар-оътта кылаңнашты.
Орук кыдыы чиирбей талда
Ооргам дээскен көрүп тур мен.
(Вот уж вечер. Роса
Блестит на крапиве.
Я стою у дороги,
Прислонившись к иве).
(очулгазы В. Серен-оолдуу).
Утказы-даа, сөстери-даа, иштики аяннажылгазы-даа очулгаже бүрүнү-биле «көжүп келген». Очулганың кол негелдези-биле алырга, кол-ла чүул утказы дорт дамчыттынар ужурлуг. А бо таварылгады сестер бүрүнү-биле чиге очулдуртунуп, утказын база дорт дамчыдып шыдапкан. Номда кирген очулгаларның хөй нуруузу шак ындыг деңнелдиг.
Орус шүлүк чогаалының болгаш Сергей Есенинниң шүлүктериниң кол овур-хевирлери болур айлаң-куш, хадың тыва очулгазында база чиге дамчыттынып келген.
…Арай хажыы бир-ле черде
Айлаӊ-куш-даа сырынналды…
…Эргим ногаан хадыӊнар ам
Эстир четкен лаалар дег…
(«Шала кежээ», очулгазы В.Серен-оолдуу).
“Инек“, «Ыт дугайында ыры» деп шүлүктеринде трагедиялыг хөөннүң күштүүн очулдурукчулар Э. Кечил-оол, А. Даржай тыва дылче билдилии-биле дамчыткан. Бо амытаннарның трагедиялыг салым-чолунга мында бир-ле дугаарында кижилер бу- руулуг дээрзин тыва дылда база сөглеп шыдапкан. Ыт төрүптерге, эниктерин кижилер чок кылып кааптары амыдыралда бо-ла таваржы бээр.Ол чоруктуң каржызының дугайында орус шүлүкчүнүң көрүүшкүнүн тыва номчукчулар бодунуң дылынга номчуур аргалыг болган. Шүлүкчү эниктерин чидирген ие ыттың качыгдалын “Ыт дугайында ырыда» кижилерге тодазы-биле көргүзүп берген:
…Дажаан дашты чем деп билгеш,
Дакпыш хөрээ човааны дег,
Чымчак харже ыттың чажы
Сылдыстар бооп чүгүрүшкен.
Шүлүкте төрүпкен ыттың өөрүшкүзүн мындыг тыва билиишкиннер дузазы-биле дамчыткан: кевир чылгап эргелеткен; чыдыныныӊ адаанда хар шылбыртыӊнап эрип чыткан. Кажан ооӊ эниктерин ээзи кижи хем суунче октапкан соонда, ие ыттыӊ кударалын илереткени тыва дылда дорт, чиге: дерлиг быктын чылгай-чылгай дедир калгып, илгип орда; айны көөрге энии ышкаш кыпсынчыды улуй каапкан; ыттыӊ чажы сылдыстар бооп чүгүрүшкен. Шүлүкте ээ кижини тыва дылда чуруп көргүзүп тура, дүндүгүр ээ деп билиишкинни ажыглааны ооӊ овур-хевирин тывалап тода билиндиреринге дуза болган. База шүлүктүн сөөлгү строфазыныӊ бирги одуруунда кирип турар дажаан даш деп сөстер база дүндүгүр ээге хамааржып, ооӊ каржызын улам-на тодарадыр
Ыттың хилинчектиг салым-чолун, ооң чидиригге удур туруптар күш чогун чогуур деңнелде очулдурган:
…Хөртүк харга ойлуп-дүжүп,
Хөөкүй соондан маңнап орган…
…Чымчак харже ыттың чажы
Сылдыстар бооп чүгүрүшкен.
«Инек» деп шүлүкте трагедиялыг хөөннүң күштүү «ыт дугайында ыры» деп шүлүктен-даа тудавас. Ында база-ла төлүн чидирген ие-инектиң качыгдалы чуруттунган. Шүлүк тыва дылче билдилиг очулга болур.
…Чаңгыс төлүн бербейн баарга,
Сагыш дораан хөмүрерген:
Талда аскан бызаа кежи,
Далдырадыр хатка дагжаан.
«Ыт дугайында ыры» деп шүлүктүң төнчүзүнде ыттың чажы харже чүгүрүшкен болза, а «Инек» деп шүлүктүн төнчүзү база-ла аар: инектиң мыйыстары төк-төк кылдыр кээп дүжер. Тыва дылда очулдуруп тура төк-төк деп аян сөзүн ажыглааны шүлүктүң хөөнүн дамчыдарынга улуг идиглиг болган.
…Ооң база салым-хуузу
Оглу ышкаш ындыг болур:
Согар дээштиң аргамчылааш,
Чогуур черже чедип аппаар.
Төкпектелген ийи мыйыс
Төк-төк кылдыр кээп дужер…
Хадыңнарлыг борбак арыг,
Кадар оъттар душке кирер.
Сергей Есенинниң «Халактавайн, катап кел деп ыглавас мен» («Не жалею, не зову, не плачу»), «Хадыңнарның алдын хөглүг дылы-биле» («Отговорила роща золотая»), «Чаңнык соонда, шуурган соонда мээн черим» («Несказанное, синее, нежное…), «Ырак чылдар ыыткыр хөглүг каткызы ам» («Этой грусти теперь не рассыпать»), «Ак хар шыпкан шынаа. Куу туман чаптылган» («Синий туман. Снеговое раздолье»), «Хову удаан. Хайыралыг оргулаажым…» («Спит ковыль. Равнина дорогая…»), «Ак-көк өрт-даа казыргылап хадып үнген» («Заметался пожар голубой») деп лирико-философтуг шүлүктериниң тыва номчукчунуң сеткил-хөңнүн хөлзедиптер күчүзү хевээр очулдуртунган. Бо шүлүктерде үе, назын, чуртталга дугайында бодал бойдус чу- румалы-биле согажалаттынып бердинген.
…Аъдым өлген. Бажым дугу сыыгап калган.
Аал өдээ ээн куруг артып калган.
Эдер-хааржак хөглүг үнү дыңналбастаан,
Элеп, буступ, унун ол-даа чидирипкен.
(«Коңгулуурнуң каттыргылаан үнү келир»,
очулгазы М. Доржунуу).
Назы-харының халыын өйүнүң эрте бергенин элдээртип бижээни бо одуругларны бодунуң туружун тыпкан бышкан өй солуп, амыдыралдың кандыг-даа талазы эргим апарганын илереткен: Ынчалза-даа сагыш-сеткил соой бербээн,
Ыржым дүне соок-даа, хар-даа тааланчыг…
(«Коңгулуурнуң каттыргылаан үнү келир»,
очулгазы М. Доржунуу).
«Ырак чылдар ыыткыр хөглүг каткызы ам» деп шүлүктүң хөөнү база шак-ла ындыг:
Ырак чылдар ыыткыр хөглүг каткызы ам
Ындынналган кударалды тарады албас.
Аккыр талым бүрүлери хадый берген.
Айлаң-куштуг хаяалыг даң соомда калган.
(очулгазы М. Доржунуу).
Аккыр талым бүрүлери хадый берген, айлаң-куштуг хаяалыг даң соомда калган (Отцвела моя белая липа, Отзвенел соловьиный рассвет) деп метафора-домактарның дузазы-биле шүлүкчү эрткен эки, магалыг уе-шагын илереткен. Бо одуругларда липа деп ыяшты очулдурукчу өскертип, аккыр тал кылдыр адаан. Бо таварылгада ол өскертилге одуругларда кирип турар утканы тыва номчукчуга тыва дыл кырынга чедиреринге улуг дөгүмчелиг болуп турар. Липа деп ыяш бистиң девискээривисте үнмейн турарын база ол сөстүң бистиң сөс курлавырывыста чогун барымдаалааш алыр болза, тал деп билиишкин тыва кижиге билдингир.
«Хадыңнарның алдын хөглүг дылы-биле» деп шүлүкте дөргүн биле лириктиг маадыр тудуш холбаалыг овур-хевирлер болур. Бойдусту бижип тура, мында бодунуң дугайында чугаалап турар: Хадыңнарның алдын хөглүг дылы-биле Калбак дөргүн сагыш-чүрээн сөглеп каапты.
Лириктиг маадыр сагыш-сеткилин хадыңнарның чурумалын таварыштыр бижээн. Оларның мөңге холбаазы ылаңгыя дараазында одуругларда тода илереп кээр:
Ыяштарның маажым бүрү октаары дег,
Ыяңгылыг муңгак сестер чажып тур мен.
(очулгазы А. Даржайныы).
Есенинниң шүлүктеринде идегелди, бүзүрелди оскунган хөөнзүрелди, муңгак хөөннү номчукчу бо-ла эскерип каар. Ук хөөннү тыва дылче эптиг билиишкиннер дузазы-биле дамчыдып турар.
Ханды-кара садта өрт дег кыпса-даажок,
Кайызын-даа чылдып шыдаар харыы-даа чок.
(В саду горит костер рябины красной,
но никого не может он согреть).
Мында ханды-кара деп сөстү рябина деп сөс орнунга очулдурукчу тып, чедимчелиг ажыглаан.
Сергей Есенин 1924-1925 чылдарда Кавказка чорааш, «Персияның аялгалары» деп лириктиг дистинчек шүлүктерни бижээн. Олар тыва дылга шүлүкчү Ю. Кюнзегештиң очулгазы-биле парлаттынган. Ук шүлүктерниң аялгалыы-даа, утказы-даа тыва дылда билдингир билиишкиннер-биле дорт дамчыттынган. «Персияның аялгаларында» шүлүкчүнүң Персияга эвес, а Россияга, төрээн черинге ынакшылы илереттинген. Ында Россияның делгемнериниң чараш чурумалдары сиилбиттинген:
… Чалгып чыдар тараалыг
Чалбак шөлдү ырлап берейн!.
… Ылап чараш Ширазты
Рязань дег кайгавадым.
Ында ай чүс катап улуг.
… Чалгаан тараа, айдыӊ турда,
Чажым ышкаш ындыг деп бил…
(«Шаганэ, күжүр Шаганэм!»).
…Алыс ырак чуртумну,
Арыг шалыңны сагындырды.
Магалыг сен, Персия, билир мен.
(«Фирдусиниң ак-көк чурту»).
«Персияның аялгаларында» С. Есенинниң бодунуң дугайында одуруглар эвээш эвес:
Эрги балыым эттингештиң ишпестээн мен.
(«Эрги балыым эттингештиң ишпестээн мен».
Сарыг чажым аарывас-
Саваң дөзеп алган чүве.
(«Шаганэ, күжүр, Шаганэм!»).
Босфорга кажан-даа чорбаан мен…
Бараан-сараан, торгу, чычыы чиң тээп,
Багдадка тевелерлиг четпээн мен…
(«Босфорга кажан-даа чорбаан мен»).
Чедимчелиг очулганың түңнели-биле тыва номчукчу ол дугайын эскерип, билип алыр аргалыг. Бараан-сараан, торгу, чычыы чиң тээп, Багдадка тевелерлиг четпээн мен деп одуругларда чиңгине тыва билиишкин чиӊ тээп улуг чедимчелиг ажыглаттынган. Не ходил в Багдад я с караваном, не возил я шелк туда и хну-деп одуругларны очулдуруп тура, ажыглааны чиӊ тээп деп чаңгыс ол билиишкин бо ийи одуругнуң утказын чарт дамчыдарынга дузалыг болган. Караван деп сөстүң тыва дылда чогун барымдаалааш, тевелерлиг кылдыр очулдурган. Ынчангаш тевелерлиг чиӊ тээп деп чонда бар билиишкинни очулгага ажыглааны таарымчалыг болган.
Сергей Есенинниң чогаалдарында база бир көскү болгаш билдингир шүлүк «Авамга чагаа» («Письмо матери»). Тыва дылче очулгазын чогаалчы Василий Монгуш кылган. Тыва дылда очулгазы шүлүктүң боду-биле бичии-даа карышкак чок. Авазынга оглунуң ажыттынган сеткили, ие кижиниң овур-хевири тыва сөстер, домактар-биле тодаргай илереттинген.
Менди сен бе? Экии, авай!
Мен-даа база чүгээр чор мен.
Кайгамчыктыг кежээ чырыы
Казанааңче саарлып турзун…
(Ты жива еще, моя старушка?
Жив и я. Привет тебе, привет!
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет)…
Оожурга, дүвүреве,
Оглуң мен дээш муңгарава.
Ойбак тонуң кедип алгаш
Орук кезип кылаштава.
(Так забудь же про свою тревогу,
Не грусти так шибко обо мне.
Не ходи так часто на дорогу
В старомодном ветхом шушуне).
Есенинниң шүлүктери өңгүр өңнерлиг. Ында өңнер дириг: алдынналып, мөңгүннелип, чайынналып көстүр, дыңналыр.Тыва дылче Есенинни очулдуруп тура, ооң шүлүктериниң өңгүр уранын тыва шүлүкчүлер тода дамчытканнар: аккыр хыраа чайнап; алдын оттар кыпты («Хадыӊ»); чиӊгир көк дээр чайнаан («Чиндиңнээш шык куржаан»); хөлбегер көк торгу дээрни («Кежээ»); агарарты чайнап келди ягаан хөйлүӊ («Кежээ»); чиндигир көк хараалча суу («Ыт дугайында ыры»)…
Есенинниң шүлүктеринде алдын өң чүден хөй таваржып турар. Алдын өңде төрээн чуртунуң ыдык өңү сиилбиттинген, ында шүлүкчүнүң ынакшылы илереттинген: алдын ине бүрүлер («Чиндиңнээш шык бүргээн»); дээрбек ис алдыннанган көктү («Эртен эрте мени оттурар сен”); кежээликтей алдын ширбиил (чуглеттинген шүлүктерим»); алдынналчак чалбыыш тыннып («Бүрү чайган хадың-биле»); хадыӊнарнын алдын хөглүг дылы-биле; алдын дөргүн («Хадыңнарның алдын хөглүг дылы-биле»); сентябрьныӊ алдын чулуу («Сени көөрге, кударанчыын»)…
Есенин бодунуң өлүмүн билген-даа дег, өлүр мурнуу чарыында «Хөөкүй өңнүүм, байырлыг че, байырлыг че» (1925) деп шүлүктү бижээн. Тыва дылче чарлыышкынның болгаш диргелип келген чайлаш чок кударалдың хөөнү-даа, сөөлгү сөстүң күчүзү- даа ол хевээр дамчыттынган. Очулгазын шүлүкчү М.Доржу кылган.
Хөөкүй өңнүүм, байырлыг че, байырлыг че,
Хөрек-чүрээм ханызынга чораай-ла сен.
Холуң тутпайн, чагыг сөс чок чарлып тур бис.
Хоочун өңнүүм, шаа кээрге, дужар боор бис.
Кажыыдалга хөме алзы бербейн көрем,
Кара черге чыдып аары чаа эвес.
Ынчалза-даа амгы өйде чурттаары-даа
Ындыг кончуг чаа чүве болу бербээн.
Сөөлгү строфада амыдырал философиязы чарт, тода дыңналып турары-биле очулга күштүг артып калган. Ында чиңгине тыва билиишкиннер (кара черге чыдып аары; чаа чүве болу бербээн) шүлүктүн кол утказын тода дамчыдарынга дузалыг болган.
Тыва дылче Сергей Есенинни очулдуруп тура, ооң шүлүктеринде сагыш-бодалын бодунуӊ дугайында ажык, дорт чугаалап турарын очулдурукчулар ожаап көрген хире. Есенинниң шүлүктериниң ол онзагайы кажан оларны өске дылче (бо таварылгада тыва дылче) очулдуруп турда, очулгага өнемчелиг эптиг болуп турар дээрзин демдеглезе артык эвес. «Авамга чагаа» деп тыва дылда үнген шүлүктериниң чыындызында орус черниң улуг шүлүкчүзү Сергей Есенинниң ынакшылы болгаш найыралы, чааскаанзыралы болгаш сагышсыралы, чоок кижилери болгаш күзелдери тыва номчукчуга улам чоок тодаргайлаттынар.
«Авамга чагаа» деп номда кирген очулдуртунган шүлүктерде өндүр улуг орус шүлүкчүнүң бодалдарының чарты, сеткил- хөңнүнүң эгээртинмес байлаа тыва дылга өскерилге чок чедип келгени тыва шүлүк делегейинде улуг чедиишкин.
- «Катап-катап шүлүктерин номчуй бээр мен…»
Сергей Есенинниң тыва шүлүк чогаалынга салдары улуг болган. Тыва шүлүкчүлер чүгле ооң шүлүктерин очулдуруп турар эвес, а ол шүлүктерниң тайлымы-биле ол чижектиг шүлүктерни бижип турар. Ооң-биле кады база бир онзагай арын — Есенинге тураскааткан шүлүктер болур. Шүлүкчү Роман Лудуптуң «Эр болуп, аккыр өөмден ужуп үнгеш…» дел шүлүү бүрүнү-биле Есенинге тураскааттынган. Мында лириктиг маадыр чуртталгазының оруктарынга чорааш, чүгле Рязаньга четпээн, кандыг-даа кижилерге дужуп чорааш чүгле Есенинге душпаанын поэтиктиг мерген демдеглээш, ооң адын ыдыкшыдып, аңаа ынакшылыныӊ херечизи кылдыр хөрек-чуруун чүрек чаны карманында шыгжап чоруурун бижээн. Лирико-философчу көрүш-биле чурт- талга, төрээн чер, ыдыкшыл дугайында бодалдарны бо шүлүкте киирген.
Эр болуп, аккыр өөмден ужуп үнгеш,
Ээр-дагыр оруктарым аайы-биле
Ырактарже дүн-хүн чокка базып ор мен,
Ынчалза-даа Рязаньга четпээн-дир мен.
Эрткен оруум хемчээр болза, узун-на боор,
Каш-даа чылда чуртум каггаш, чидип чорааш,
Кандыг кижээ душпадым дээр,ынчалза-даа
Есенинге кажанда-даа душпаан-дыр мен.
Есенинниң лириказының күштүүнүң, кижилерниң хөөн-сеткилинге дээштииниң дугайында база илерел бар.
Харыксырааш, шаам төнзе, үргүлчү-ле
Катап-катап шүлүктериң номчуй бээр мен,
Караам чажын хайыра чок төге бээр мен.
Шүлүктүң лириктиг маадыры долгандыр өртемчейде, амы-ботта чүү-даа болуп турза, ол поэзияны ьщыкшыл-биле хүндүлеп, олче чүткүлүн бижээн. Ооң-биле чергелештир аңаа магадалы база илереттинер:
…Чүү-даа болза, орус оолдуң хөрек-чуруун
Чүрээм чаны карманымда шыгжап чор мен…
Лириктиг маадырның сеткилиниң дээжизи ыры, шүлүк. Шүлүктүң төнчүзү элдээрткен ханы уткалыг.
…Элеңейнип тояап чорааш, бир-ле кежээ
Рязаньга чеде бергеш, хадыңнарнын
Ыяңгылыг хөглүг ырын дыңнаай-ла мен…
«Эр болуп, аккыр өөмден ужуп үнгеш» — өртемчей, амыдырал, мөңге ыр дугайында бодалдар-биле согажаланган есенинчи байлак шүлүк.
Шүлүкчү Сергей Шаалының «Авамга чагаа» болгаш «Күжүр авай, дүвүреве» деп шүлүктери Есенинниң шүлүктеринден ужукталган, ооң тайлымы-биле бижиттинген шүлүктер болур. Есенинчи хөөн, аян бо шүлүктерде тода илдең. Ону бир-ле дугаа- рында бир шүлүктүң адындан көөр бис: «Авамга чагаа». А Есенинниң «Авамга чагаа» («Письмо матери»)-биле дөмей аттыг. Есенинниң шүлүүнде дөрткү строфазында Ажырбас оӊ дүвүреве авай! деп одуруг бар. Ол одуругдан Сергей Шаалының «Күжүр авай, дүвүреве» деп шүлүү хөөннелип, бижиттинип, харын- даа адын оон тып, тургузуп алган хире. А шүлүктүң иштики хөөнү база дөмей: авазынче шагда чагаа биживээн оглу чагаа бижип, авазын чазыктырып, чөптеп, оожүргадырын кызыткан. Кайы-даа шүлүкчүнүң шүлүктеринде харын-даа бүдүн-бүдүн строфаларның уткалары-даа, сөстери-даа дөмейлежип турар. Сергей Есенинниң «Авамга чагаа» деп шүлүүн көрүп көрээлиңер:
Оглу мени сагынгаштың,
Олура албас болу берген
Ойбак тонун кедип алган
Орук кезип чоруур дээрил.
А Сергей Шаалының «Күжүр авай, дүвүреве» деп шүлүүнде:
Ону номчааш бодаарымга,
Оглу мен дээш ынак авам
Шайын безин аартап ора,
Сагыжы дыш олурбас-тыр.
Авазының дүвүрели, сагышсыралы кайы-даа шүлүкчүнүң ожаап көрүүшкүнүнде дөмей илереттинген. Шак-ла ындыг чаңгыс аай бодалдар бо ийи шүлүктерде хөй:
Сергей Есенинде
Шала кежээ имиртиңде
Сагыжыңга болган-на чок
Бир-ле кижи оглуң мени
Бижектеп каан ышкаш болур.
А Сергей Шаалыда ол бодал база-ла Есенинге чоок:
Сактырга-ла, багай оглу
Садыг кезип, водка дилээн,
Удуй бергеш, дужээрге-даа,
Ужуп калган чыткан дег боор…
Есенинниң «Авамга чагаазында» дөрткү строфа биле Сергей Шаалының «Күжүр авай, дүвүреве» леп шүлүүнүң сөөлгү дөрткү строфазы мырыңай дөмей.
Есенинде:
Ажырбас оң, дүүреве, авай!
Анаа-ла хей сагыжың-дыр.
Авам көрбейн өлүр хире
Арагачы апарбаан мен.
Сергей Шаалыда:
Күжүр ием, мени дээштии
Хүннүң ынчаар дүвүреве.
Авамның сээң чагыың уткаш,
Арагачы болбас дээн мен.
Строфаларда дөмей уткалар ында кирип турар сөстерниң дузазы-биле база чедип алдынган: дүүреве-дүүреве, арагачы-арагачы. А кол-ла чүве бодалдарның дөмейи: амыдыралда лириктиг маадырларның кайызының-даа салдынмаанының илерели. Кайы-даа шүлүктерде авазынга аксы-сөзүн берип турары чаңгыс хөөнде. Шүлүктерден чаңгыс бодал илереп кээр: авазынга оглу кижиниң ханы ынакшылы, арыг сеткили. Тыва шүлүк чогаалынга Сергей Есенин салдарлыг болган. Ооң чогаалдарының хөөнү, сырыны тыва шүлүкчүлерге дээжи үлегер болур. Есенинниң уран чогаалының делегейи төнчү чок. Өндүр улуг шүлүкчүнүң сеткил-хөңнүнден ужугуп үнген шүлүктерни тыва дылынга номчукчулар номчуп турар апа рганы тыва шүлүктүң делегейиниң делгемчээни болгаш оон байлакшылы болур.
Комбу,С. Бузурээр мен, бузурээр мен, кежик-чол бар! [Сергей Есенинниӊ 105 харлаанынга] / С. Комбу // Улуг-Хем. – 2001. – № 2-3. – Ар. 248-259. – Сөзүглел: дорт.
Информацияны белеткээни
Манчыы Ч.В.
