Бөгунгу он ийи харлыг школачы бодунуң чажыттарын, харын-даа улуг улусту бижикке өөредип шыдаар бе? Чөгенчиг – ле. А Леонид Борандаевич Чадамба шыдаан. Ол 1918 чылда Тожунуң Хоң – Шөл деп черге төруттунген. Тос харлыында даайы ону Тоора-Хемниң ынчангы ады болур Чекпелигге турган моол бижик өөрениир курстарга киирип каан. Удавайн орта “пионержи” деп адаан эге чада школазы ажыттынып, оол ооң баштайгы өөреникчилериниң бирээзи апарган. Ооң билиглерже бугу назынында уламчылап келген оруу ынчалдыр эгелээн. Ол чылдарда хөй чаартылгалар, ооң иштинде чырыдыышкын адырынга база чоруп турган. Чижээ, 1930 чылда, национал бижикти улусту кужениишкинниг, массалыы-биле өөредип турган. Шак ол кымның – даа билбези, амыр эвес ажыл – херекче Леонидти база, өөреникчилериниң эң салымныы боорга, киирип каан. Ол янзы – буру сумуларга, ивижилер турлагларынга уругларны, улуг улусту бижикке өөредип турган, чуртташтары ону каяа – даа хундуткел – биле “башкы” деп адаар болган. Оон сөөлунде педагогика техникуму апарган өөредилге комбинадынга беш чыл дургузунда билиин бедиткен, ооң соонда ТАР-ның Биче Хуралының чанында Эртем комитединиң даргазынга томуйлаткан, а 1945 чылдың октябрьдан бээр Леонид Борандаевич алды чыл дургузунда Тываның дылдың, литератураның болгаш төөгунуң эртем-шинчилел институдун удуртуп келген. Маңаа бир чугула чуулду онзалап демдеглеп каар херек: ол чугле коллективти билдилиг башкарып келген эвес, а республиканың бугу чонун бижикке өөредириниң методиказын ылаптыг ыяк бодап турган. Чогум — на Л. Чадамба Москвага ажылдап турган тыва школаларга баштайгы өөредилге номнарын чогаадыр болгаш ундурер бригаданы удурту берген. Чогум – на ол – бирги “Ужуглелдиң”, эге класстарга “Тыва дыл”, “Төрээн чугаа” деп баштайгы өөредилге номнарының автору, улуг класстар номнарынның кады чогаадышкан автору, редактору. Оон аңгыда Л.Б. Чадамба латинчиткен алфавиттиг тыва бижикти орус графикаже шилчидер ажылга, төрээн дылының орфография болгаш пунктуация дурумнерин ажылдап кылырынга, словарьлар тургузарынга, тыва аас чогаалын системажыдарынга эң идепкейлиг киришкен. Ындыг ылап – ла канчаар аажок улуг ажылы дээш, ол К.Д. Ушинскийниң медалы – биле шаңнаткан. Ооң – ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигунунуң чечен чогаалга салыышкыны база улуг – аңгы – аңгы чылдарда ол проза, шулук чогаалының тос номун ундурген. Л.Б. Чадамба – тыва уруглар чогаалының ундезилекчизи. Чаңгыс очеркке бо кижиниң – ийи Куш-ажылчы Кызыл Тук ордениниң, Республика ордениниң, Совет Эвилелиниң хөй медальдарының кавалериниң ачы – хавыяазын адап санаары берге. Кысказы – биле чугаалаар болза, Леонид Борандаевич Чадамба шынап – ла чугле уежилеринге эвес, а келир салгалдарга база “башкы” бооп артар.
Леонид Борандаевич Чадамба : Сөзуглел : дорт // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери – Заслуженные люди Тувы ХХ века. – Кызыл, 2004. – Ар. 298.
Информацияны белеткээн
библиотекарь Ооржак А. С.
