«Улуг-Хем» альманахтың ээлчеглиг дөртен алдыгы номери номчукчуларны хомудатпас. Кижи бүрүзү хандыкшылының аайы-биле оон аңгы-аңгы жанрларлыг чечен чогаалдарны шилип номчуур аргалыг. Ынчангаш альманахтың чаа номунуң дугайында чугаа кылыры артык эвес. Хоочун прозачы С. Сюрюн-оол бо удаада «Ак-Төш» деп чаа тоожузу-биле номчукчуларны база катап өөрткен. Тоожунуң кол ужур-утказы: кижиниң шагдан бээр өңнүү болур ытка ооң хамаарылгазы болгаш ыттың бодунуң кижиге хамаарылгазы. Ыттың ээзинге бердингениниң, угаанныының, шынчызының дугайында хөй-хөй чечен чогаалдарны билир бис. А Салим Сюрюн-оол база ыттың бодунуң ээзинге кайы хире бердингенин, ооң өөрүшкү, муңгаралын ханы психологтуг хайгааралдарга даянып бижип шыдап турар. Ытка аңгы-аңгы кижилерниң (ээлерниң) дөмейлешпес хамаарылгазы дириг чижектер-биле кончуг тода чуруттунуп келген. А ол бүгүнү кижилерниң ажыл-ишчи моральдыг бүдүш-шынарлары-биле кончуг эки холбаштырган. Тоожунуң маадыры Ондар арай кадыг сеткилдиг, ажыл-иш-даа чок, хүнүн бодап чурттап чоруур, ол кончуг аңчы, коданчы, бодунга бердинген ынак ыдын чаңгыс шилге садып ижиптеринден безин чалданмаан. Ынчангаш ол чогаалда бак мөзүнүң маадыры бооп турар. Аңаа удур бирги арындан тоожуушкунну чугаалап турар маадыр-чөптүг, топтуг-томаанныг, биче сеткилдиг, кээргээчел, ыт-куш, дириг амытаннарга, бойдуска кам-хайыралыг, дорт мөзү-бүдүштүг кижи кылдыр угааттынып турар. Черле ынчаш бо чогаалда моральдыг мөзү-бүдүш айтырыглары кол черни ээлээн. Бодум хуумда бо тоожуну Джек Лондоннуң «Ак-Азыг» деп чогаалынга чүүлдештирип, оон дудак чок сонуургап номчудум. К. Чамыяңның «Көдүрер-Даш» деп чечен чугаазында тайып ушса-даа, даянып туруп, амыдыралдың шын оруун шилип ап шыдапкан аныяк кижиниң мөзүзүн чаңгыс хүннүң болуушкунун дамчыштыр көргүскен. Кижи частырыгны кылыпкаш, бодунда бар тура-сорукту мөөңнеп, алдагның шалбаазындан уштунуп, бодун боду эки орукче углап-баштап болур дээрзин аныяк маадыр Күдер Соруктуң үлегер-чижектиг овур-хевиринден билип алыр. Ооң-биле кады автор арагалаашкынга хандыыр, ажыл шагы үзер, чүнү-даа хамаанчок бодаар, кара туразы-биле үүл- гедиглер кылыр кижилерни база сойгалап көргүскен. В. Монгуш болгаш К. Оргу шоодуг, сойгалаашкын аргазы- биле кыска чечен чугааларны чогуур дузун каап бижээн. Поэзия жанрын хоочуннардан эгелээш, аныяктарга чедир элбек авторлар төлээлеп турар. Эки чогаалдар хөй. Оларның аразындан О. Сувакпиттиң «Партиям», «Төрээн Тывам аялгазы», А. Даржайның «Авамга боодал чечээм», В. Серен-оолдуң «Экии, Байкал!», «Ожук дажы» деп шүлүктерин сагыш-сеткилдиң ёзулуг-ла хей-аъды-биле поэтиктиг сеткил кылдыр бижиттинген чогаалдар деп санаары чугула. Ук шүлүктер тус-тус авторларның арга-мергежилиниң өзүлдезиниң үре-түңнели болган. Партия болгаш коммунистер дугайында чеже чогаал бижиттинмээн дээр! Өскелерге дөмейлешпес чаа уткалар, аргалар тывары берге. Ындыг турбуже, хоочун шүлүкчү О. Сувакпит шала онзагай арга болгаш хөөн-биле ол темага «Партиям» деп шүлүктү бижээни чедиишкйн-дир. Ооң онзагайы, мен бодаарымга, чүгле лириктиг маадыр бирги арындан чугаалап, бодун коммунист кылдыр канчаар бадыткап турарында-даа эвес; маадыр чүгле «бурганга тейлевезин оран-тандызындан кежик дилеп, чажыг чажып олурбазын, орук-чириктен шүүтсүнмезин, ажыл чылзып олурбазын, дээди эртем чедип алгаш, тейи-биле кылаштавазын, эрге-дужаал эдилепкеш, эктин чайып, мойнун кагып, тогдунмаанының…» көргүскенинде-даа эвес. Кол-ла чүве болза чаңгыс коммунистиң овур-хевиринден тептингеш, чоорту коммунистиг партияның ажыл чорудулгазын тодарадып, делгередип, ооң шынныын, күштүүн тодаргай эпитет, метафора, деңнелгелер-биле көргүзүп келгенинде.
Партиям! Кажан-даа бол, өскерилбес,
Бады шын дээш, Ленин дег, тулчуп чоруур.
Делегейге дываажаңны тургуспаанда,
Демиселин чаңгыс-даа шак кошкаш кылбас!
Дайылдажып, күжүн черле көөргеттинмес,
Тайбыңнажып, чөп, шын-биле тиилеп үнер!
Мында чүгле «дайылдажып» дивейн «дайын дөгеп» дээн болза, оон-даа ол утка талазы-биле тодаргай апаар хире. Чүге дээрге, херек апарза, коммунистер дайылдашпас улус эвес-ле болгай!
Ол-ла автор төрээн Тывазының төлээзи болуп, өске ха-дуңма республика, крайларга барганда, кандыг янзы суй-белек сеткил-хөөннүг баарын «Төрээн Тывам аялгазы» деп шүлүүнде база онзагай чуруп, бижип ырлаан.
Мен бодаарымга, А. Даржайның «Авамга боодал чечээм» деп сонет боодалы-биле бижээн чогаалы чүгле бодунуң лириктиг чогаалдарны чедиишкинниг бижип турарын эвес, харын сөөлгү үениң тыва шүлүк чогаалында чаа сөс, онзагай талалар бар чогаал болган. Бедик хамааты медерел болгаш ие кижилерге хамаарыштыр чылыг, чымчак лириктиг хөөннер мында күштүү-биле илереттинип, ода, гимн ышкаш дыңналып турар. Чижек кылдыр бир строфа дан көрүптээлиңер:
Ава дээрге — Чер дег, Хүн дег дың-на чаңгыс.
Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!..
Аваңарга хинчек черле халдатпаңар,
Аңаа мөнге йөрээл ырын ырлажыңар!..
В. Серен-оолдуң «Экии, Байкал!» деп шүлүү акы-дуңма эп-найырал темазынга бижиттинген. Ооң Байкал-биле диалог хевирлиг шак бо шүлүү бедик хамааты поэтиктиг туруштан бижиттингенин номчукчулар эскерер. Бо-ла авторнуң «Оттук дажы» деп шүлүү метафоризмниг чечени-биле онзаланып турар. Ында:
Кажан-на ийик, ийи эрниң
Кайы-бири чайлап чоруур үе келир.
«Үшкү кижи артык боор» деп,
Үлегер сөс бар»
– дээш, эжим улуг тынды – дээнинден ук чогаалдың идейлиг утказы илереп келир.
«Кижилер болгаш чылдар» деп рубрикада К. Кудажының «Хөөмей» болгаш Э. Донгактың «Делгем Амурнуң кижилери» деп очерктери кижиниң сагыжынга быжыг артар. Оларның биргизинден сыгытчы, хөөмейжи Ооржак Хунаштаар-оолдуң бедик чогаадыкчы чедиишкинче оруктарының дугайында солун фактыларны билип алыр бис, а ийигизинден Хабаровск крайда акы-дуңма нанайларга авторнуң аалдап чорааш, ол чоннуң ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын, чогаалын болгаш уран-чүүлүн канчаар көрген, билгени-биле таныжар бис. Кайы-даа очерк хей-аъттыг мергежил-биле бижиттинген.
«Критика болгаш библиография» деп булунда Зоя Самдаңнын, «С. Сарыг-оолдуң чогаалдарыныц фольклорлуг үндезин дөстери» болгаш Гунга Туденовтуң «Тывада революция мурнунда моол дылда төөгү тураскаалдары» деп чүүлдери солун. Бо авторлар кончуг чугула шинчилел ажылдарын кылып, кандыг-даа номчукчуга ажыктыг материалдарны номчукчуларга бараалгатканы өөрүнчүг.
(1981, «Шын»)
Серен-оол, Ч. Чогаал дугайында демдеглелдер / Ч. Серен-оол. – Кызыл : Тываның ном үндүрер чери, 1986. – 76 ар. – Сөзүглел : дорт.
Информацияны белеткээн Ховалыг Л.А.
