Саая Майнактың ийиги ному «Шалың» деп ат-биле парлаттынган. Бо авторнуң баштайгы «Бүзүрел» деп чыындызы номчукчуларның сонуургалын бүзүрелдии-биле чаалап ап, оларның эстетиктиг угаан-бодал негелделерин хандырып шыдаанын билир бис. Майнак Онанович хөй чылдарда республиканың школаларынга башкылап, директорлап ажылдавышаан, чогаал ажылын доктаамал бижип чораан болгаш, ооң ёзулуг шүлүкчү үнү бо хуннерде быжыккан, бодунуң чонга сөглээр сөстерин тып алган. Авторнуң чаа үнген номунуң утка-шынары ону херечилеп турар. Номда кирген чогаалдарны автор үш бөлүкке чарган: биргизин — «Черим эргим аялгалары», ийигизин — «Бодалдарым үрезиннери», үшкүзүн — «Ынакшылдыӊ чалгыны» деп адаан. Бодум хуумда башкымның чогаалдарын сонуургап чоруур болгаш, чаа номга хамаарыштыр чамдык бодалдарым бижикседим. «Черим эргим аялгалары». «Чайлаг», «Чаашкын», «Мугур-Аксы», «Бора-Хөкпеш эвес болза» база «Кара далай кыдыраажындан» деп эгеде кирген чогаалдарны онзагай демдеглевишаан, төрээн чурт, улус-чон, бойдус дугайында одуругларга доктаалынар. Бо адааным болгаш өске-даа чогаалдарда автор номчукчуларның «чер-чуртувустуң, өртемчейивистиң езулуг ээлери болуулуңар» деп кыйгырып турар. Оларның аразында төрээн суурнуң овурун мынчаар көргүскен:
«Ажы-төлү эртем-биле чалгынналып,
Алтай, Саян, Урал сыннар ажыр ушкан,
Малчын черни ажыл-биле аянчыдып,
Маадырлыг егбедерни сактып чурттаан…»
Ук чогаалдың маадырлары — кожа-хелбээ чурттап чоруур Моол, Алтай чурттуг өңнуктеривис, Тывавыстың ажыл-ишчи чону шуптузу-ла шүлүкчүнүң алгап-мактаанынга төлептиг, бөдүүн бүдүштүг, төрээн черннге болгаш чонунуң төөгүзүнге, чаагай чанчылдарынга ынак, ону хүндүлеп, сагып билир, найыралга,ынакшылга шынчы кижилер. Езулуг шак-ла ындыг:
Нары-шээр чок бөдүүн чон дээш,
Найыралдың аалы сен дээш йөрээр-дир мен — деп «Бөдүүн чон дээш» деп шүлүкте бижээн. Черле ынчаш, төрээн чону, чери дээш сагыш човап чоруур кижиниң бижээн чогаалдарында одуруг бүрүзүнүң утказы бедик, күштүг, номчукчунуң сеткил-сагыжынга чедингир-даа. Ынчангаш, өскен чериниң эргим аялгазы авторнуң «сеткилинге челээш ышкаш хе- релденип, номчаан ном дег артып калган».
Черим эргим, час дег хөглүг аялгазы
Сеткилимге чечек ышкаш саглаңнады…— дээн сөстери онза күштүг чоргаарал-биле дыңналыр. Ооң төрээн чериниң эргим аялгазы Мөңгүн-Тайга, даглыг Тывазының кайы-даа булуңунга, Төрээн чуртунуң кайы-даа ужунга — Кара далай-даа кыдыынга дөмей. «Кара далай кыдыраажында» кирген шүлүктер көңгүс аңгы аян-хөөннүг, далайга бир дугаар барган даг чурттуг кижинин магадалын, ынакшылын илереткени-биле онзаланып турар:
Мөңге ногаан кипаристер,
Пальмалар аразынга
Мөңгүн-Тайгам, ынаам сактып
Баарым ажып, куюмналды — дээнин бо кижи болза ооң сеткилин билип, чөпсүнүп, ындыг куюм сеткил-хөөнге мен-даа болза алзы бээр ийик мен деп бодай бээр. Ол дээрге, далайга чаңчыкпаан:
Сыннар кырлап, хатка каксып, көшкээ чуглуп, Сылдыстыгда, хүннүгде-даа сарлык бөлүп,
Кара чаштан кадарчылап өскен оол-дур…
Бир-ле дугаар далайга баарга, аңаа бүгү чүве солун, тоолзуг болуру чугаажок. Кара далай дугайында авторнуң кайгамчык солун, чараш одуруглары, сактыышкыннары шүлүктер бооп артып калган. Далайның чараш чурумалын көргүскен деңнелгелерни тыпканының уран-чечен тывынгырын көрээлиңер. Чалгыгларны баштай көөрге:
Мөөреп-хөөреп үскүлешкен бугалар дег,
Мөөп-шурап, киштеп маңнаан эмдик аъттар… сагындырган. А кажан олар чавырлып, оожургай бээрге: Чугаалажып билчи берген кижилер дег, Шулурткайнып, сымыранчып ойнай бээрге,
Арыг,мөңгүн шырайланган чалгыглары
Аксым-кежиин йөрээген дег, тааланчыг.
Номнуң ийиги кезээн автор «Бодалдарым үрезини» дээн. Мында шынап-ла шүлүкчүнүң сеткилиниң аялгазы, номчукчуларынга ырлаан ырызы — сагыш-сеткилдиң үнелиг эртинези — бодалдар үрезини:
Салгал дамчыыр буянныг- дыр
Сагыш-сеткил эртинези…
С. Майнактың сеткилиниң аялгазы кижилерниң хөңнүн, арыг сеткилди, кара сагышты-даа база янзы-бүрү бодалдарны психологтуг шын, тода көргүскүлээн:
Арыг сеткил —
Аялга дег,
Эргеленчип, соругдажып,
Чурек ырын, сеткил-хөңнүн
Сумележир сорунза-дыр.
Арыг сеткилге кара сагышты ак сут биле кара даш дег удурландырган: «Аштывыс» деп, кочуургааннар үглеп кээрге, «Алдыртпаайн» деп тура-соруум көдүрүлдү… Дош дег соок, чүрээ даш дег кижилерни Доңгайты соп, сойгалап чор, демир-үжүүм!—
деп, автор бодунга болгаш ескелерни-даа кара сагыш-биле демисежиринче кыйгы салып турар. Ийиги кезээнге кирген бо өөр шүлүктерден бис авторнуң иштики сагыш-сеткилин билип, буян-биле чырык сеткилди, арын-нүүрнү чүден артык үнелээр кижи-дир дээрзин билип каар бис:
Бужартаан, бак, кара сагыш, күчүлелди
Буян-биле чырык сеткил арыглазын!
Шүлүкчүнүң кижизиг мөзү-бүдүжүн дараазында одуруглар улам-на тодарадып турар:
Улустарның сеткил-чүрээн
Угаап бодаар бүдүштүг мен.
Хиним тудуш, авамга дег,
Кижилерге ынаам кончуг…
Поэзияга ынактар авторнуң намдарынга шуут хамаарылгалыг шүлүктерге онза сонуургалдыг, чүге дээрге ында чогаалдың авторунуң амыдыралын, ооң аажы-чаңын, ажылын, чогаалдарга хамаарылгазын билип алырынга номчукчуга «алдын дүлгүүрлер» бар болур болгай. Ылап-ла эки бижиттинген чогум-на ындыг чогаалдар бүгү номчукчуларның ниити ынак чогаалы, «чоннуң байлаа» апаары ховар эвес.
Саая Майнактың ындыг хевирлиг шүлүктеринден «чоннуң байлаа» апаар дээрзинге чигзинмейн чогаалдарга: «Чоргааралым чогум чүдел?», «Аныяксыым кончуг болгаш», «Сеткил — чүрээм өйлеп-өйлеп», «Уруум-биле чугаалажыг», «Дажаан хемне», «Өңнүктеримге», «Чүг-ле чонум үнелезе» деп шүлүктерни хамаарыштырып болур. Бо шүлүктер, шынап-ла, чеже-даа амы-хуунуң өмүнээзинден бижиттинген болза, кижилерниң сеткилдеринге чоокшулап, оларның ынак шүлүктери апаар дээрзинге кым бүзүревес деп?! «Уруум-биле чугаалажыг» деп шүлүктү баштай бодаарга, уруу-биле адазының аразында анаа-ла чугаалажыг ышкаш. а херек кырында шүлүктүң маадырларының сеткил-сагыжы бүгү адаларның, оларның уругларының сагыш-сеткилдери-биле чүүлдежип, оларның бодалдарынга база-ла чаптанчыг, чараш бодалдарны киирер:
Чассыг кызым, шагдан тура дүжүмге-даа
Чалгынныг дег, ужуп көрбээн кижи-дир мен.
Дазыл-дөзүм. амы-тыным мөңге тудуш
Даглыг Тывам мени чайгап, салдыкпас-тыр.
Чаа үнген «Шалың» деп номнуң утка-шынары, сөс-домаа, философчу бодалдары ында кирген солун, чараш поэтиктиг тывыышкыннар авторнуң баштайгы номунда кирген одуругларны, уран-чечен аргаларны, бодалдарны бичии-даа катаптавайн турарын мында кирген шулуктер бадыткап турарын эскерип болур. Шулук бурузун номчуп оргаш, авторнун номчукчуларынга, бодунга, чогаалдарынга негелдези бедип кел чоруурун, чогаал бижип чоруур кижиге ол ажылдың бергезин, харыысалгазының улуун көргүзүп турар одуругларны номчуур бис:
Сагыжымны ажыңнаткан бодалдарны
Чонум, сеңээ, бээр дээш ырмам сынган.
Караам чажын, чүрээм хөөнүн илередир
Чогаал сомнап, одуруг-даа бижип аары
Кандыг-даа бол, ажыл-иштен берге дээрзин
Катап-катап бодап келгеш, билген-дир мен…
Моон аңгы-даа одуругларда чогаал бүрүзүнде шүлүкчү бир-ле солун бодалды, кандыг-бир болуушкунну көргүзүп, бодунуң аңаа хамаарылгазын шүлүк сөзү-биле уран-чечен илередирин кызып чоруур. С. Майнак баштайгы чыындызынга-ла амыдырал дугайында философчу бодалдар илередиринге элээн сундулуг шүлүкчү дээрзи билдингир апарган. Бо чыындыда ол угланыышкын улам тодаргай илерээн. Ылаңгыя «Дирлип келген ышкаш болдум», «Хөөрүнге мөгеер мен», «Айдың дүннүң аялгазы», «Олар чуге дүвүрээрил», «Урезиниң тарып чорам» деп шүлүктеринде езулуг-ла амыдырал дугайында ханы философчу бодалдар колдаан одуруглар дыка хөй. Номнуң үшкү кезээнде кирген ынакшыл дугайында шүлүктерде ол теманы философияның бир кол категориязы хевирлиг кылдыр көргүзерин оралдашканы онзагай. Ынакшыл дугайында хөй чогаалдар бижиттинген.
С. Майнактың ынакшылды бөдүүнү-биле, ооң чамдык көргүстүнмээн талаларын биске көргүскени солун. Чыындыга ат берген «Шалың» деп шүлүктү, номчуп орарга, чаңгыс дуне даңны атсы чагган чылыг чаашкын соонда эртенги арыг шалыңның шыксыг чыды думчукка келгензиг, харын-даа ынак шышкан ийи аныяк кижиниң ошкажыышкынының херечизи-даа болу бергензиг апаар бис:
Эгенгештиң дүшкен шалың
Эрниң орта бүлдеңнээрге,
Черже барып дүшпезин дээш
Сени камныг ошкапчык мен.
Ынакшылы «Каргы хемге төруттунгеш, каашпас кылдыр куспакташкан оол, кыстың дугайында» кыска шүлүглел чогаалда каттырынчыг «төөгүнүң» хөглүг баштак аянын магадавас арга чок. Ниитизи-биле чаа шүлүктер авторнуң кылып келген ажылының түңнели, чогаадыкчы чедиишкини деп үнелээр мен. Ынчалза-даа чамдык шүлүктерде номчукчуга онза үнелиг бодалдар чугаалавайн турар, утказы арай билдннмес, доскут, сөс-домаа дыка чараш бижиттинген шүлүктерни уреп турар одуруглар номда чок эвес дээрзин база чугаалаар апаар. Номнуң каасталгазын, ногаан даштын, эртенги хүннүң хаяазында шалыңны көргүскени номнуң утказынга дүгжүп турар, чедимчелиг деп көрдүм. Чаа номдан авторнуң чуртталгага хамаарылгазын, өртемчейже көрүжүн, чогаадыкчы өзулдезин-даа көрдүвүс. Шүлүкчүнүң бодалдары, ооң чогаалдарында эртенги хүннүң баштайгы херелдеринде шалың ышкаш, бистиң сеткиливисти чаа көргенивис шүлүктерден-даа артык кылдыр моон-даа соңгаар көстү бээр боор дээрзинге бүзүреп каалыңар: ооң шүлүкчү үнү өскелерден тускай ылгалдыг, боду доктаамал дилээшкинде болгаш шимчээшкинде.
Казырыкпай, Б. Кижилерге ынаам кончуг / Б. Казырыкпай //Улуг-Хем. – 1991. — № 78. – С. 155-159. – Текст: непосредственный.
Информацияны белеткээн
библиограф Чавынчак Д.А.
