Аас чогаалы – тоолдар, тоолчургу чугаалар, ырлар шаг-шаанда-ла кижиниӊ ажыл-ижинден болгаш оон тывынгыр чоруундан тывылган. Олар бижик чогааттынарыныӊ ырак мурнунда-ла тыптып, аас-биле хевирлеттинип, салгалдан салгалче дамчып келген. Тыва чон, чамдык эвээш санныг чоннарга бодаарга, бодувустун аас чогаалын утпайн, ону камгалап-кадаглап арттырып, харын-даа ону улам хөгжүдүп сайзырадып турар чоннарныӊ бирээзи. Ол хамаанчок тыва культура даштыкы чурттарда безин сайзырап турары тыва чоннуӊ бодунуӊ төөгүзүнге камныг-хумагалыын коргузуп турар. Шүлүкүчлер-даа, чогаалчылар-даа аас чогаалын боттарыныӊ чогаалдарында ажыглап турарлар. Ындыгларныӊ бирээзинге аныяк шүлүкчү Менги Ооржакты хамаарыштырып болур. Ол школачы чылдарындан тура-ла, шүлүктерни, чечен чугааларны бижип келген. Малчын улустун оглу Менги Ооржакка оон бичиизинден-не тура көруп оскен даглары, хемнер, суглары, хая-дажы, ниитизи-биле бойдустун каас-чараш чурумалы ооӊ шүлүкчү апаарынга салдарлыг болган. “Мээн бирги дыннакчыларым – кадарган хойларым” деп ол чугаалаар. Хой кадарып чорааш, хун демдеглелин шулуктеп бижиир турган. Кодээ черлерге кончуг талантылыг улус таварышкылаар. База бир ховар талантынын көдээ черден унгени солун. М.Горькийнин “Сөстун уран чүүлүнүн эгези аас чогаалында” дээни дег аныяк шүлүкчү база уран талантызынын ужуун аас чогаалындан алган. Автор“Чө пшул деӊ” (1999) деп шүлүкте болгаш верлибрлеринин бирги чыындызында аас чогаалын база ажыглап турар. Чыындыда аас чогаалынга үндезилеп, бодунун бижээни дүрген чугаа, тывызыктар база улегер домактарны кииргени номнуӊ шынарын, уран-чеченин улам байыдып турар.
Хөйну корбейн,
Хөрээн чайба.
Хөмге дегбейн,
Көөргеттинме.
Бо үлегер домак мерген угаанынын ханызы-биле, дээштиг күжү-биле, чечен-мерген шүлүк тургузуу-биле ылгалып турар. Шынап-ла, каш борбак сөс хөй-хөй кылын номнарны солуп болур ышкажыл. Ол дээрге бир дугаарында, шүлүкчүнүн амыдыралчы эскериглери-дир.
Шиилээн дааштыг,
Шиглээн оруктуг,
Кошкун салымныг,
Ковээн савалыг.
(“Хем”.ар. 43)
Тывызыктарны чогаадыры, тывары туруп турар боттуг чүүлдерни, болуушкуннарны ылап билирин, оларны деӊней бодаарын кижиден негээр болгай. Бо хем дугайында тывызык анаа эвес чогаатынган боор деп бодаар мен. Чуге дизе авторнун бичиизинден-не коруп оскен хеми Хечик болгай. Ол ооӊ чаражын чеже катап магадап корбээн дээр боор! Устунде коргенивис тывызык делгереӊгей метафора хевирлиг болуп турар.Тывызыктын эге аяннажылгазы (аллитерация) солун.
Көрдум, көрдум Хөй-ле чылгы.
Чылгылаза –Чыраа, саяк,
Саяктаза – Сагыш ышкаш,
Ышкаштаза — ылгын, дурген.
Дургедезе – Дуурге, боо.
Боолаза – Борбак ок,
Оя дегзе – Олча улуг,
Улуглаза –Буур, сыын,
Сыыназа –Сыгыр адыг,
Адыглаза – Алдын оду.
Одун алза, өртектиг эм.
Авторнун бо дурген чугаазыныӊ тургузуу база солун. Ол шүлүк тургузуглуг боорда, чангыс аай санныг слогтардан параллелизмнин дузазы-биле тургустунган. Дурген чугаа “кордум, кордум” деп эге сөстен эгелээн. Бодунун көрген азы дыннаан чуулун автор номчукчулар-биле сорулгалыг ажыглаан.
Менги Ооржак аас чогаалынын биче жанрларынга база кужун шенеп бижип келген, бижип-даа чоруур. Йорээлдер, чалбарыгларны “Шын” солундан (август, 1993 ч.), “Алаадай биле Челээдей” деп тоолду “Сылдысчыгаш” солундан (март, 1994 ч.), кожамыктарны “Эне сөзу” солундан номчуп болур. Оон чогаатканы дараазында кожамык база аас чогаалынга ундезилеттинген.
Сааялар чылгызында
Саяк маннаар чылгы-ла бар.
Сааялар аалында
Чараш кара сарыым-на бар.
Оон ынай автор чаагай чанчылдарны суртаалдаарынга база улуг-хуузун киирип чоруур. Ол дугайын номчукчулар “Деткимче” солундан (1995. – № 11. – март 17-24) номчуп болур. Автор алтай, орус дылдардан очулгаларны база кылып турар.
“Чоннун үлегер домактары, ыр, кожамыктары, тоолдар, тоолчургу болгаш тоогү чугаалары литературлуг чогаалдарнын иштинге чаа утка-бодалдарны илередиринин немелде уран аргазы кылдыр элбек ажыглаттынып турар” деп, сураглыг критик А.К. Калзан демдеглээн. Аныяк шүлүкчү М. Ооржактын аас чогаалынга ундезилеп бижээн
чүүлдери оон шүлүкчү кылдыр хевирлеттинеринге база улуг рольду ойнаан. Ат-сураглыг-даа, аныяк-даа шүлүкчүлер аас чогаалын утпайн, ону билдингир ажыглап турары өөрунчуг. М.Горькийнин “Фольклордан өөренинер, ону сайзырадып ажыгланар” деп кыйгырыы 30 чылдар уезинде унуп турган болза-даа, амгы-даа уеде унезин чидирбейн чоруурун демдеглеп, ону Менги Ооржак чогаалдарында ажыглап көрдувус.
“Шын” солунга 2001 чылдын февраль 1-де парлаттынган.
Справканы белектээн ведущий библиограф
Шыырап Д. Э.
Аас чогаалындан ужукталган : Созуглел : дорт // Чогаалдарны номчуп ора… : литература-публицистиг чуулдер / Радион Донгак. – Кызыл, 2014. – Ар. 146-149.
