Тоолчургу чугаалардан алгаш көөрге, каргыраа тевежилерниң аразынга, кыс тевениң үнүн өттүнгенинден тывылган. Тывалар: «Ие кижи оглун чидиргенде чеди чыл ыглаар, а теве оглун чидиргенде, бодаганның өлген черинге халып келгеш, каргыраа ышкаш үннерни үндүрүп, чеди хүн ыглаар» деп чугаалажыр.
Эзеңгилээр деп арга (эзеңги деп сөстен укталган) кижиниң аъттыг чорааш, ырлаарын дамчыдып турар. Аъттыг хөөмейжиниң тускай шимчээшкиннериниң аяны аъттың маңының үезинде дерииниң даажын илереткен үннер-биле үдеттинген болур. Шинчилекчилерниң даап бодап турары-биле, бо арга бистиң эраның чүс чылындан эрте эвес үеде тывылган.
Борбаңнадыр деп арга борбаңнаар деп кылыг сөзүнден укталган, саарыг-биле чоруп олурган ышкаш ырлаар, саарыгландыр ырлаар дээн уткалыг. Ат-сураглыг хөөмейжи Ондар Маржымалдың дыңнатканы-биле алырга, кажан аът чыраалай аарак, халып-шокшуй бээрге, аъттыг кижи борбаңнадыр арганы ажыглап хөөмейлээринге таарымчалыг кылдыр олурар. Хөөмейжи чаңгыс аай үннерни саарып каап, солуштуруп, аъттың чоруунуң үезинде аъттың дерииниң үндүрүп турар дааштарын үндүрер. Борбаңнадыр болгаш эзеңгилээр деп аргалар XIX чүс чылдың төнчүзүнде нотага бижиттинип парлаттынган, аъттыг кижиниң чорук үезинде күүседир, (орустаарга – путевая песня) орук ырызы. Дорту-биле чугаалаар болза, чылгычылар ырызы деп санатынып турар.
Тыва дыңнакчы төрээн аялгаларының доктаамал хевирлерин канчаан-даа күүседирге, кандыг-даа бергедээшкин чокка билип каар. Улуг орус композитор М.И.Глинканың «Музыканы чон тургузар, а бис композиторлар, аян киирип турар бис» дээни дег, аңгы-аңгы аргаларның хевирлеттинеринге тыва улустуң амыдыралы кол черни ээлээн.
Сыгыт – каргыраа-хөөмейниң база бир аргазы. Ооң тембри дыңзыг, дыңналырының аайы-биле ол чаңчылчаан байырлалдар үезинде чаңгыстың күүседир ырызы. Амгы шагның сцена кырынга ооң күүселдези хөгжүм херекселиниң уделгези-биле-даа болур, үделге чокка-даа болур.
Дөзү: З. Кыргыс. Тыва хөөмейниң чажыды. Кызыл, 2013
