Алдан-маадырларның тура халыышкыны 1883 чылда манъчжур богда хаанга, моол хаан-нояттарга, Таңды-Тываның бүгүдениң даргазы амбын ноян Өлзей-Очурга, Даа кожууннуң үгер даазы Дугарга, Бээзи кожууннуң моол даргазы Соруктуга удур эгелээш, 1885 чылда амбын шериинге каржызы-биле бастырган. Оларның хөделип турган черлеринге Хемчик уну, Чаа-Хөл, Чадаана, Хөндергей, Саглы девискээрлерин хамаарыштырар. Манаа Алдан-маадырларны деткип, оларга каттыжып алгаш, байларга удур демисежип чораан Чаа-Хөлдүң, Өвүрнүң араттарын база демдеглезе чугула.
Тура халышкан маадырлар Хемчик кожууннарын манъчжур эрге-чагыргадан хостаар, ооң девискээринге боттарының эрге-чагыргазын тургузар, бир эвес байдал бергедей берзе, ийи кожууннуң чонун Алтайже көжүре бээр деп шиитпирлеп турганнар. Ынчалза-даа, ол үеде оларнын бодалы боттанып шыдавайн барган: тура халыышкын бастырган. Туттурганнарның одура кестирген баштарын Хемчик хемниң соңгу талазында Кара-Дагның Оруктуг артка, Шеми хемниң дужунга, Чыргакы унунда Улуг-Узук, Чадаана хемниң он талазында Бел арттарының кырыларынга, Хемчиктиң Көк-Тей, Кара-Бош-Дагга болгаш өске-даа черлерге аскылаан.
Алдан-маадырларның тура халыышкыны бастырган соонда элээн каш чыл эрткенде, Даа кожууннуң нояны Хайдып Улаастайның улуг чанчын-сайыдынга 60 муң лаң мөңгүннү хээлиге бергеш, бодунуң кожуунун амбын нояндан хамаарышпас кылып алган, а 1908 чылда 17 муң лаң мөңгүннү хээлиге бергеш, кожууннуң шуут хамаарышпас чоруун чедип алган. Шак ынчалдыр Алдан-маадырларның бир сорулгазы боттанган.
Алган дөзү: Юрий Дарбаа «Тыва дугайында 99 айтырыгга хары». Кызыл, 2000 ч.
Чуруктуң алган дөзү: интернет четкизи
#тыватөп #культураТувы #алданмаадырлар
