КАЖЫЫДАЛ ЁЗУЛАЛЫ
Хомду тывалары, кижи мөчүүрге, өлүп калган деп дорт чугаалавайн, мөчээн кижини бурганнай берген, дустай берген, дуу оранда барган, удуп калган, шыдашпайн барган, хыйыжып калган, чоруй барган, чок болган, чуулган деп ойзу чугаалаарлар. Моолда чурттап турар тываларның дылында мөчээн кижини хөй янзы ойзу адаары эскертинип турар.
Кандыг-бир кижи мөчээнде, баштай чоок кижилеринге, төрелдеринге, ооң соонда аймакта чурттап турар тываларга дыңнадыр. Кижи мөчээн аалга таныыр, танывас-даа болза ол аймакта чурттап турар тывалар шупту дузалажып, сөөлгү оруунче үдежип чедип келир. Кижи бүрүзү дуза кылдыр бодунуң шаа-биле бир-ле чүве ап алган келир. Чамдык улус чеминиң дээжизин ап алыр азы акшалыг, кадактыг келир. Кажыыдалга таварышканда, тывалар бот-боттарынга дузалажып, деткижери-биле Моолда чурттап турар өске аймак-сөөк чоннардан ылгалып турар.
“Кавай” деп сөстүң орнунга “хааржак” деп сөстү база авсы, олгий деп моол сөстерни ажыглап турар. Кавайның иштинге хөвең чаткаш, оон ногаан торгу чадып каар. Ногаан өңнүг торгу – ногаан оът дег, өзер болзун дээн утканы илередип турар. Мөчээн кижини ак пөске ораагаш, холун дургаар салгаш, ору корундур дорт чыттыргаш, бажынга шай сыртап каар. А кырынга көк торгу-биле шып каар. Көк дээр дег болзун дээри ол. Кавайның кыдыынга херек эдилелин, хевин салып каар. Караа ажык болза, караан шийдирип каар. Аксы аазаттына берген болза, аксын хаап каар. Улуг назылыг улусту ийлендир чыттырар. Бир холун сыртандыргаш, бир холу-биле дискээн туттундуруп каар. Белинге алгы каап каар, мурнунга ак көжеге азып каар. Ооң мурнунда ак пөске ораагаш, кидис-биле кавайлай ораап турган. Эр кижини-өгнүң солагай, а херээжэн кижини оң талазынга дөжек чаткаш, өрү көрүндүр чыттыргаш, ак пөс биле шып каар.
Орнукшудуп үндүрериниң мурнунда, ажы-төлдүг кижи болза, ону уруглары биле байырлаштырып көргүзер. Ону арнын көргүзер дээр. Уруглары отту хүнгээр дескиннип, мөчээн кижи-биле байырлажыр. Бичии чаш уругларны киириштирбес, коргуп, аарый берип болур дээр.
Мөчээн кижини кайы хүн, каш шакта үндүрерин, каяа орнукшударын ламадан айтырып, тодарадып алыр. Ынчангаш ламаның айытканы хүнүн шагын, сагып үндүрер. Ону эки шагында үндүрер дээр. Улуг назылыг кижини үндүрерде, чылы тааржыр кижи: “Чаш чылыңарны чажадынар. Даш өөңерге эки чурттап чоруур шааңар болду. Чоруур шаг келди. Чоруукай” деп чугаалааш, үндүрер. Өгден үндүрерде, эжик аксынга доора ыяш салгаш, ону сыя бастырып, будун мурнады үндүрер.
Ооң мурнунда эжик талазында хананы көдүрүп үндүрер турган. Эр кижини эр талазындан, кыс кижини өске талазындан үндүрер турган.
Алган дөзү: Полина Серен «Моолда тываларның ёзу-чаңчылдары». Кызыл, 2013.