Тыва кижи үш улуг дойлуг: уруг дою, куда, орнукшудулга. Уруг бажын кыргыырының дою – тыва кижиниң үш улуг дойларының баштайгызы. Бо ёзулалдың үндезин ады — «уруг дою». Амгы шагда «уруг доюн» чаа төрүттүнген уруг байырлалы кылдыр билип ап турар бис. Мооң кол чылдагааны – тыва кижиниң дойларының көвүдей бергенинде. Өгбелеривис чаа төрүттүнген чаштың баштайгы доюн чүгле өг-бүле иштинге, чүгле чоок улузунуң аразынга эрттирер турган. Үениң сайзыралы-биле чергелештир чаа төрүттүнген чаштың байырлалы тыва кижиниң улуг дойларының санынче кирип, тускайланып, «уруг дою» деп аттыг апарган. А үш харлаан уругнуң бажын кыргыыр ёзулал «уруг дою» деп адын чидирип, «хылбык дой» деп чаа аттыг болу берген.Уруг бажын кыргыыр ёзулалды чаш тɵл үш харлап чорда байырлаар. Бо ёзулалдың кол сорулгазы – үш харлаан уругну ɵнчүлендирери. Бистиң бурун ѳгбелеривис чаш тѳлдүң келир үеде амыдырал-чуртталгазы дээш дыка сагыш човаар чораан. Ѳнчүлендирер деп ёзулалдың утказы — чаш тѳл ѳзүп келгеш, оран-сава чок, түренчиг салым эдилевес кылдыр, ѳгбелеривистиң бүдүрүп чораан буянныг үүлези. Амгы үеде үш харлаан уруг доюнуң утказын соора билип ап турары ёзулалдың буянныг сорулгазынга чөрүлдээ тургузуп турар. Дөргүл-төрелиниң чаш уругга өнчү кылдыр берген мал-маганын, акша-төгериин ада-иези туразында чарып турары хомуданчыг. Бо ёзулалга белек бүрүзү уткалыг боор чораан. Үш харлаан уруг доюнуң хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы, эт-севи, эдилелдери чаш тѳлдүң өнчүзү бооп артар ужурлуг. Ада-иези чаш тѳл ѳзүп кээрге дээр ооң ѳнчүзүн кадагалап, карактап, ѳстүрүп, ёзулалды эчизинге чедирер хүлээлгелиг.

Чаш уругнуң чажын хүн ажып бар чорда кыргып болбас. Бо ёзулалды хүндүс эрттирер. Үш харлыг уруг доюн эрттирерде шажын-чүдүлге талазы-биле хажытпас чүүлдерни сагып, чаш уругнуң бажын кыргыырынга таарымчалыг хүннү хүрээ-хииттен айтырып алыр.
Үш харлаан уругнуң бажын ооң эң улуг назылыг даайы кижи кыргыыр. Даайы дээрге үш харлаан чаш уругнуң авазының акызы азы дуңмазы болур. Кыргыырының мурнунда хачыны актап алыр. Чаш тɵлдүң бажынга бистиг чүве дээртир мурнунда ону ыяап-ла актап, арыглаар. Актап албаан хачы-биле чаш төлдүң чажын кыргып болбас. Хачыны актаарда ооң тудазынга ак кадакты баглааш, бизин арыдыр артыжап алыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, чээниниң бажын чассыдыр суйбап, ооң бажын үш долгандыр актаан хачыны хүн-аайы-биле долгандыргаш, оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга хаш хапче шыгжап, сыртыының иштинче суп алыр кылдыр тутсуп бергеш, йөрээлин чугаалаар.

Амгы үеде йɵрээлдерниң уран-чечен дылы чедимче чок, чамдык таварылгаларда йɵрээлди салып турар кижи эзирик болгулаар. Ындыг чорук хоруглуг. Йɵрээл – хылбык дойнуң кол кезээ. Йɵрээл кижиниң амыдыралынга кайгамчыктыг дээштиг, эки орукче углаар шынарлыг, кижини камгалаар, карактаар ыдык күштүг. Йɵрээл салыр кижи баш удур йɵрээлиниң сɵстерин белеткээр, сɵс бүрүзү ханы утка сиңген болур ужурлуг. Даайы йөрээл чугаалаан соонда, чээнинге белек бээр. Ёзу аайы-биле белекке эжеш мал бээр чораан. Амгы үеде малды кижи бүрүзү тутпайн турарын барымдаалап, мал айтыр чаңчылдың орнунга таарыштыр тускай белекти бээр.

Ёзу билбезинден чаш төлдүң бажының дүгүн белек сунган кижи бүрүзү кыргый бээр таварылгалар база бар. Ол шын эвес. Чаш уругнуң чажын кезер дээрге улуг хүндүткелдиг үүле, ынчангаш ону бедик мɵзү-шынарлыг, назы-хары улгады берген чоок төрелдери кылыр. Кайы-хамаанчок улус бичии уругнуң чажын кезип болбас. Тыва кижи чаш төлдүң бажының дүгүн дыка үнелээр чораан. Кайы-хамаанчок бажының дүгүн кезип тура, ооң куъдун чайладып, кадыкшылынга, а чамдык таварылгаларда амы-тынынга айыыл чедирип болур деп өгбелеривис чагып чораан. Чаш кижиниң кыргаан дүгүн отка өрттедир, октаар болза, уругнуң куъду чайлаар.

Чаш уругнуң баштайгы байырлалын арага-дары-биле холбаштырып болбас. Эзирик кижи чаш уругнуң бажының дүгүн кыргып болбас. Чаш кижиниң баштайгы байырлалы арага-биле эгелээрге ооң келир үеде амыдырал-чуртталгазынга аар-берге шаптараазыннар тургустунуп болур.

Оон-даа өске уруг доюнга хамаарыштыр чугула айтырыгларны июнь 27-ниң хүнүнде 16:00 шакта Тыва үндезин культура төвүнге болуп эртер «Уруг дою. келин айтырары. куда дою» деп лекцияже бүгү чону чалап тур бис. Кирер өртээ: 250 акша. Лекцияны Тыва үндезин культура төвүнүң организастыг килдизиниң даргазы Шурумаа Бадыраа эрттирер.

Өгбелеривистиң биске арттырып берген чаагай чаңчылдарын, ёзулалдарын сагып чоруур болзувусса, ажы-төлүвүс кандыг-даа бергелерге торулбас, быжыг туруштуг, кадык-чаагай, омак-хөглүг, ак сеткилдиг, өг-бүлезиниң болгаш аймааның чоргааралы, күрүнезиниң төлептиг хамаатылары болуру маргылдаа чок!

Чурукту интернет четкизинден алган. MKRU Тыва.