Сонет аныяк тыва шулук чогаалынга 1940 чылдарнын тончузунде-ле коступ келген. Ук жанрнын кажан, каяа тыптып келген тоогузун, база оон янзы-буру улус-чоннарнын литератураларынын сайзырап, хогжуурунге кандыг салдар чедирип турганынын дугайында М.Хайдып, Б.Кужугеттин «Тыва поэзияда сонет» (аль. «Улуг-Хем» №35, 1975, ар.235-239) деп чуулунден, С.Комбунун чыып тургусканы «Тыва сонеттин антологиязы» (Кызыл, 2002) деп номнун эге чуулунден коруп болур.
Устунде демдеглээнивис чуулдернин авторлары тыва сонеттин тургузуг талазы-биле:
-бирээде, одуруглар саны 14 болурундан ангыда каш бооп болурул (10,11,7);
— ийиде, строфалар саны каш болуп, канчаар тургустунган турарыл (1 строфалыг- 14 одуруу чангыс улуг строфаны тургузар (тудуш сонет), 4 строфалыг- ийи катрен биле ийи терцеттен тургустунган);
— уште, одуругларны аяннаштырарынын азы рифмалаарынын дугайында элээн делгеренгей тайылбырларны берген.
Ындыг-даа болза, ол ажылдарда тыва шулуктун тургустунар хевиринин чанчылчаан база бир кол аргазынын дугайында чугаа шутт чорбайн турар. Ол дээрге ажык уннерни деннештиреринин аргазы болур. Италия болгаш испан шулукте сонет 11 ажык уннуг хевирлиг; французтарда – александрит хемчег 6 болгаш 12 дугаар слогтарында дынзыг адаашкынныг азы 12 ажык уннуг; англи шулукте 5 строфалыг база 6 строфалыг 10, 12 ажык уннуг хемчеглерлиг болуп турар. Ынчаарга тыва сонеттин хевир-тургузуг талазы-биле тургустунар негелделернин ам-даа чедир ажылдап кылдынмаанынын азы шинчилетинмээнинин барымдаазы ол деп коруп турар мен. Бо айтырыг талазы-биле Александр Даржайнын 2003 чылда чырыкче унген «Ынакшылдын ширээзи» деп сонеттер дептерин номчуп коргеш, сонеттернин хевир-тургузуун болгаш сонет чечектеринин утказынын делгемин, ханызын магадап ханмадым. Ынчангаш бо дугайында бодалдарымны илередирин оралдажып коор-дыр мен.
Ук ном «Сонет кыдыраажы» база «Боодал сонет кыдыраажы» деп ийи улуг кезектиг.
Бирээде, «Сонет кыдыраажы» 39 сонеттин;
А) 5-жи – 2 катренден (дорт-дорт одуруглуг ийи строфадан) болгаш 2 терцеттен (уш-уш одуруглуг ийи строфадан);
Б) 34-ду – 3 катренден (дорт-дорт одуруглуг уш строфадан) болгаш ийи одуруглуг чангыс строфадан тургустунган.
Ийиде, «Сонет кыдыраажында» 39 сонеттин:
А) 37-зи 12 ажык уннуг одуруглардан;
Б) чугле 2-зи 8 ажык уннуг одуругларлыг болуп бижиттинген.
Уште, «Сонет кыдыраажында» 39 сонеттин (устунде демдеглээнивис «Тыва сонеттин антологиязы» деп номунда база) одуругларын аяннаштырары азы рифмалаары Европа литератураларынын турумчуй берген хевирлеринге домей эвес. Европа литератураларында рифма азы сонгу аяннажылга одуругларынын тончузунге турар болгаш шулуктун эн-не кол тургузукчу кезээ болуп чоруур. Ынчангаш, бир эвес рифма катреннерде кажааланчак болза, баштайгы терцеттин ушку одуруу- биле ийиги терцеттин ортузунда одуруу аяннажыр (авва авав ссд еед)» ыяап-ла сагыттынган турар. А тыва шулукке эге аяннажылга аргазынга коорде ажык уннерни деннештирер арга шулуктун кол тургузукчу функциязын кууседип чоруур. Тыва шулукте аллитерациянын (эге рифманын) азы эге аяннажылганын кууседип турар функциязы индоевропейжи дылдарнын шулук чогаалдарында рифма азы тончу аяннажылганын функциязы-биле деннээрге арай кызыы болуп турар.
Ынчангаш тыва сонетте, бирээде, эге аяннажылга эжеш-кажааланчак – аабб ввгг ддее жж – дээн чижектиг, элээн хостуг хевирлиг болуп турар. Ийиде, одуруг бурузунге чугле 12 ажык уннуг хемчээл сонеттин тыптып келген уезинден бээр, эге негелдезин буруну-биле кууседип шыдап турар.
1980 чылдан бээр бо хуннерге чедир тыва сонеттин эн-не чараш, эн-не нарын «сонет чечээ» деп хевиринге чугле 4 чогаал бижиттинген. Оон эн-не баштайгызы Владимир Серен-оолдун «Ынакшыл» (1980), дараазында ужу Александр Даржайнын «Авамга чечээм» (1981), «Ынакшылым откут ыры» (2000), «Чоорган болган тываларым» (2001) база-ла 12 ажык уннуг сонет хемчээли-биле чогаатынып тургустунганы анаа-ла таварылга эвес. Ынчаарга ам А. Даржайнын «Ынакшылдын ширээзи» деп номунун ийиги кезээ – «Боодал сонет кыдыраажынын» арыннарын ажыдып корээлинер.
Бирги боодал. «Авамга чечээм» деп сонет чечээнде «…ыржым дуне кавайындан толун чайгаан ава» кижинин опей ырызы ортемчейже куттула бээр; «… ырлыг чечээнин аялгазын» ынак шынаазындан дыннап, чыып ап чоруур чедишкен назын уезинде кижи чашкы шаанын копказында сактыышкыннын оруу-биле челзип орар; «сеткилинин он беш янзы чечектери – сонет чечээн» оргээн оглу «авазынын эки адын хирге-чамга боравайн, иезинин эчис соруун, чоптуг созун дурум кылган», эдеришкен оору-биле хайныышкынныг ажыл-херек будурушкен турар, «… чону – чоорган, хойу-хойлен, чолдун арыг бедик нуурун сагып» чоруур, … чорук кылып чус-чус чуртка четкен-даа бол, торуттунген ынай шынаазынга эглип кээп, арыг агаарын тынып, ажы-толунге ужур-чопту айтып берип чоруур…
Ийиги боодал. «Ынакшылым откут ыры деп сонет чечээнге «… харыы чок бол, ынак чораан кижилернин, ыржым дуне болчаг терээн бодап чораан сеткилинин чаагай чылыы уттундурбас»; «чангыс кыска чурээн берген чалыы кижи» чараш кысты магадап, арыг чаагай ынакшылдын буян-кежиин четтирбишаан, арат чонундан деткимче ап, амыдыралдын аарын-даа бергезинмейн чурттап чоруур. «…кызыгаар чок аас-кежии – сонет чечээн» кымнын чурээ, кымга соннеп аян тудуп ырлап кааны ол эвес деп, номчуп таныжаалынар:
…Чуртталганы менээ шаннаан авам кончуг,
Чуртум болган, тыным болган Тывам кончуг,
Чагып-сургаар, эриг баарлыг чонум кончуг,
Чарылбазым сарыым болган ынаам кончуг…
Ушку боодал. «Чоорган болган тываларым» деп сонет чечээнден:
«О, мээн чонум – чоорган болган тываларым…
…Кок-ле турктер – огбе чоннун ойунде дег…
Ховен дег ак оглеривис оле ыжы
Коккур дээрнин дудускээнче шойулбушаан…»
«…Чолдуг-Тегин чогаалынга могейбишаан, омаа киткеп, сонет чечээн дашка оюп, Пюрбю башкы, Кунзегештин оруун улап, Улуг-Хемнин оглу богун ындын ырлыг кыйгы салды…» мону дынна, номчу, оннук!
О, мээн чонум – чоорган болган тываларым,
Оглун богун сенээ откут йорээл кылдым.
Хуннуг черни эргип чорааш, алгап каайн,
Хундуткелдиг чонум чурту, ак-кок Тывам.
Бис, тывалар, чуртувусту кагбадывыс,
Хову чоннун улуг курун тургустувус,
Бистин улус салгал дамчып чурттавышаан,
Хомузунун уну улам куттулбушаан.
Авыралдыг сеткилин бай, чаражын аар!..
Эге-ле шын сеткилимни соглеп тур мен:
Эрээ-хинчек четтире бээр уе келир,
Оглун-кызын сулдези таан бедик болур.
Бо дээрге устунде демдеглээнивис дорт сонет чечээнин бирээзи «Чонум чоорган тываларым» деп чогаалдын 15 дугаар тончу, озек сонет-строфазынын 14 одуруглары-дыр. Ол сонет чечээнин 14 сонеттеринин эгелээр 14 одуруглардан 15-ки сонеттин тургустунганы бо-дур. Бир эвес «Чонум чоорган тываларым» деп чогаалдын шупту 15 строфа-сонеттеринде 210 одуругларында бижиттинген уран бодалдар, аян-хооннер-биле таныжып коор чуве болза, тыва кижи кайы хире хонну кодурлуп, чоргаарланыр чуве ирги?!
Туннеп чугаалаарга, номчукчу кижинин сагыш-сеткилин уян-чымчаа-биле холзедип кээр чогаалчынын «Ынакшылдын ширээзи» деп сонеттер дептери тыва шулук чогаалынын база бир чайынналчак чедиишкини болган.
Тыва Республиканын Чазак Даргазынын чанында комиссиянын Тыва Республиканын Чаза Даргазынын 2004 чылда чогаал болгаш уран чуул талазы-биле шанналдарын тыпсыр дээн саналын ооренип коргеш, чогаал талазы-биле Степан Сарыг-оол аттыг шанналды «Ынакшылдын ширээзи» деп сонеттер чыындызы дээш Александр Александрович Даржайга … 2005 чылда тывыскан. (2005 ч. «Шын» солун. Июнь 25, ар. 1).
2007 чылдын ноябрь 12-де Тыва Республиканын Чазак Даргазынын № 209 Чарлыы-биле литератураны хогжудеринге шылгарангай салыышкыны болгаш хой чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш «Тыва Республиканын Улустун чогаалчызы» деп хундулуг атты тывыскан.
2004 – 2007 чч.
Справку подготовила библиограф ЦДСЧ
Шыырап Д.Э.
Салчак, В.С. Уран состун ужуу. – Абакан – по заказу ООО «Гарантия», «Кооператив «Журналист», 2010. – 144с.