Энчек – чымчак кидистен кылган шывыг. Энчекти кылырда, дыка хөй улус киржир, чүге дээрге кидис кылыры нарын. Ажылы хол-биле кидис кылырындан эгелээр, а ол кидисти албан-биле арыг ак хой дүгүнден тускай технология-биле кылыр. Энчекти 2-6 каът кидистен кылган болур, хемчээли аңгы-аңгы: чангыс-даа кижиге тааржыр, ийи-даа кижиге тааржыр кылдыр кылып болур.
Кидисти кылырда, хоюг, чымчак дөтпе хураганнарның август, сентябрь айларда элээн узап, дөрт-беш сантиметр чеде бергенде, агарлап кыргып алыр. Ол дүктерни дыдар сорулга-биле инек кежинден кылган хере кадырып каан хөм кырынга чада салгаш, савааш-биле бичии хаптарга, дүк дораан чымчап, хоюй бээр. Ол хоюг апарган дүктерни калбас пөс кырынга тарады чыскаай салгаш,өттүрер. Ону өттүрерде, лейкага чылбай сугну куткаш, чаштырып болур. Эмин эрттир илчиргей өл кылдыр эвес, а шыксымаар кылдыр суггара аарак өттүрүп алыр. Дүктү чадып, салып алган пөстүң дооразындан бичии узун, дески, чоон эвес чудук ыяшты пөсте чадып каан дүктүң кырынга салгаш, дүргеш, узун хендир-биле чештинмес кылдыр ораагаш, быжыглап шарып алыр. Чудуктуң ийи ужундан узун аргамчы-биле баглааш, ийи талазындан ийи кижи бот-боттарынче тыртып, чууктаар. Элээн чууктаан соонда, хендирлрни чешкеш, чазыптарга, шала чымчак кидис болур. Ооң соонда хөй кижи чыскаалдыр орупкаш, борбайтыр дүрүп каан кидисти өйер. Өйген соонда чазып, чежипкеш, хүнге кургадыр. Кургаткан соонда, энчек белен.
Энчектиң хээлери
Бистиң ада-өгбелеривис хээлерни эрте-бурунгу шагдан бээр эдилеп чораан. Ону дүрзүлээрде, дириг амытаннардан, үнүштерден, сугдан, челээштен, айдан, хүнден, сылдыстардан, чагган хардан, кызаңнаашкындан, төрээн бойдузундан үлегерлеп алган. Хээлер кижилерни эстетика талазы-биле чаагай, чарашсынар чүүлдерге өөреткен. Ус-шеверлер хээлерни амыдыралда болуушкуннар-биле холбап, оларның тускай аттарын арттырган, шыйыг бүрүзү уткалыг, боттары тускай билиишкиннерни илередип турары онзагай.
Материалды А. С. Пушкин аттыг ном санынын
редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
Адыг-Тюлюш, Л. Энчек / Л. Адыг-Тюлюш — Сөзүглел: дорт // Тыва чоннун угулзалары, хээлери. — Новосибирск, 2017 — С. 128-129.
Ооржак, Б. Энчек деп чүл? / Б. Ооржак — Сөзүглел: дорт // Шын. – 2017. – октябрь 26.
Чурукту интернет четкизинден алган.