Шаанда Тываның кыс чону соңгуур-даа, соңгудар-даа эргези чок чораан. Күрүне херээ туржук, хɵй-ниити ажылы кылыр эргези чок. Ɵɵренир-даа, ɵскээр чоруур –даа эргези чок. Эр кижиже аас ашпас. Ынакшаан кижизинге кадай болур эргези чок, айтып бергенимге баар. Ашаандан чарлып болбас. Хурал барбас. Хүрээ чоогунга ис бастырбас, хоруглуг. Ашакка бээрге, уруг ынавас болза, шындалап демирлептер — аксы–думчуундан ханы тɵктү бээр. 1938 чылдың июль 2-4 хүннеринде ТАР – ның херээженнер хуралынга Чɵɵн-Хемчиктен Чоодунуң саналындан алдынган чамдык сɵстер бо. (Хуралдың доктаалы болгаш материалдары, Кызыл, 1938).
АРН–ның 10 дугаар Улуг хураалынга Улуг-Хемниң Эъжимден Балчыманың саналы: “Щаанда бистиң сумудан Сонам, Шагаачы олар херээжоктарны чеп аргамчыга мундуруп алгаш, хирээлептер турган” (“Шын” солун, 1991 чыл, февраль 20).
Кандыг-даа эрге туржук, ниити ады чок чораан херээжоктар ТАР чазааның болгаш орус чоннуң ачызында, хɵгжүлдениң аайы–биле бурунгаарлап орган. Чижелээрге, 1929 чылда нам ТК-ның херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдизи ажыттынган. Ол–ла чылын намның сески Улуг хуралынга ол чылга чедир херээжоктар соңгуур эрге чок турганын айыткан. А Оюн Чүнчүк – оол деп кижи ынчан херээжоктарның ол адын херектиг ат – биле солуурун саналдаан. Ону ол хуралдың протоколундан кɵрүп болур, чогум “херээжен” деп ат сɵɵлүнде чогаатынган дээрзин Байкара Долчаңмаа 2001 чылдың июль 6–дагы “Эне–сɵзүнге” бижээн.
Баштайгы херээженнер даргазы Татьяна Камова (Сат) 1930 чылда Коминтернниң Күүсекчи комитединче чоруткан медээзинге мындыг саннар айыткан: “Республика кооперациязының дээди органы болур Тыва Тɵпкоопта — 1 херээжен удуртукчу, нам ТК –ның кежигүнү — 3 херээжен, кожууннарның албан черлеринде — 15 хире херээжен ажылдакчы бар”.
Тес-Хемниң Кызыл-Чыраадан Моолга сургуул дооскаш, 1929 чылда Тыва Тɵпкооптуң оралакчы даргазы болган Соян Минчимаа — ынчангы чаңгыс херээжен удуртукчу ол. Ам 94 харлыг. Дайын чылдарында бүгү кожууннардан келген фронтуга дузаламчыны (идик–хеп, эът–чем, алгы–кеш, ɵлүк, тоорук, чыжыргана, чɵкпек–саржак…) шыгжаар, сайгарар, болбаазырадыр болгаш фронтуже чорудар хɵй складтарны ол харыылап турган. Ɵɵнүң ээзи Оюн Полат-биле кады бүдүн эскадрилья дайынчы самолеттар тудар акшаны чыгган. Садыг–кооператив школазынга 20 ажыг чыл башкылаан. Судьялап-даа чораан. А 1929 чылда ТАРН–ның 8–ки Улуг хуралынга “херээжок” деп атты солуур саналды баштай кɵдүрген Оюн Чүнчүк-оол — бо хоочуннуң баштайгы ашаа. Чүнчүк-оол Тыва Тɵпкооптуң оралакчы даргазы тургаш, база-ла политиктиг репрессияга таварышкан.
Оюн Полат (1906–1991) ТАР, Область, Тыва АССР–даа чылдарында чурттуң политиктиг ареназындан биче када –даа дүшпээн. Ол хамык яамыларны шуптузун сайыттаан, чазак баштыңы, Биче Хурал даргазы –даа болуп турган. Бүгү назынында чазак кежигүнү, депутат. Ол — фронтуже белек чыып чорудар комитеттиң даргазы. Тɵрүттүнгенинден бээр 100 чыл болуп турар.
Оюн Чүнчүк-оолдүң 1929 чылдагы саналы ботталган, кыс чоннуң ам ады “херээжок” эвес — “херээжэн”. Орус, тыва ийи сɵстүң кезектеринден тургустунган.
Чооду Кара-Күске. «Кызылывыс»
НА РТ: ф. 368, оп.1, д. 20.
