«…О, чонум, — оранымнын кижилери!

Хатта, соокта силер – биле кады чорууйн.

Чуткулунер, кузелинер кужум болзун.

Чурээнернин чалбыыжынга чыннып чорааш,

Кайгамчык ой – чаагай часты уткуп алыйн.

…О, чонум – оранымнын кижилери!

Силер чокта Черим-даа чок, Хунум-даа чок.

Силер чокта чурээм чок дег апаар боор мен.

Сагыызыным – торээннерим силерлерге

Сагыжымдан чоргаарланып чудуп чор мен…»

         (А. Уержаанын «Силер – биле хиним тудуш» деп шулуунден)

       Тывада Ондар Дарыманы билбес кижи ховар-ла боор. Аас чогаалынын чыыкчызы, эмчи – домчу башкы, барбаан – четпээн чери-даа чок, танывас-билбес кижизи-даа чок, унген-кирген чону узулбес – езулуг – ла улусчу дипломат. Оон хой талалыг салым – чаяанын ажыткан кол дулгууру – кижилер – биле эптиг –ээлдек, сеткилинден харылзажып билиринде. Ындыг ховар мергежилди канчап чедип алганын сонуургап айтырарга: «Хамык ужур сеткилден унген состе, сузукте, боду-ла ындындан иттирип унуп кээр куш бар» деп чугаалаар кижи. Ол чуу ындыг куш боор деп ханылап айтырарга : «Чаяан – достуг огбелеримнин, чонумнун авыралы ыйнаан» дээр. Аас чогаалын чыыр талазы-биле бистин улуг башкыларывыстын бирээзи бооп чорза-даа, боду информатор бооп биске бодунун дугайында чугаалап турганы ховар. Бо хуннерде мындыг ховар чылдагаан тыптып келген.  Апрель 10-да Ондар Киш-Чалааевич Дарыма 65 харлаан. Кажан ол 60 харлап турда, Турцияга турк дыл курстарынга ооренип чорааш, оон юбилейинге киришпейн, «орелиг» арткан мен. Ынчан оон дугайында солун материалдарны Ч.Ч. Куулар («Эртемге эм херек, чаяанга дулгуур херек». «Шын», 1994 ч., апрель 5),  Б. О. Ооржак («Тыва улустун аас чогаалынын чыыкчызы Саарынбуу башкы» «Тыванын аныяктары» 1944 ч., апрель 19), С. М. Орус-оол («Билбес чувези чок кижи». «Тыванын аныяктары», 1994 ч., апрель 19) дээш, оон – даа оске эш-оору бижээнин номчукчу утпаан боор. Соолунде барып О.К. Дарыманын дугайында монографиялар бижип турар уе келиринге бузуреп, оон ажыл, амыдыралынын дугайында устунде материалдарга немей чаа медээлерни бээрин оралдажып корейн.

О. К. Дарыма 1934 ч. Апрель 10-да Манчуректин Устуу —  Чыраалыг — Ой деп кыштагга малчын, тараачын ог-буленин 6 уруунун улуу бооп торуттунген. Ачазы Киш-Чалаа уйгур-Ондар (1902-1970 ч.), Манчуректин Холчуктуг сумузунун сураглыг могези (Чалаа — Моге), анчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хоомейлээр кижи чораан. 1929-55 ч. дургузунда чылдын-на 2 ай иштинде Абаканче мал суруп чоруп турган. Ачазынын  адазы Чопчене («Селбер-Хам») Ондарларнын Устууртен хамнаар хамы турган. Чопчененин кады торээн акызынын оглу Алдын-Херел («Кок — Баштыг») база хам чораан. Авазы Балбыр уруу Серемаанын эрги сумузу адай-монгуш (1906-1944), ус-шевер, ырлаар, тоолдаар. Кырган — ачазы Балбырнын адазы алдан — маадырларнын баштынчызы Дажыма ол, даайлары кешпи – ламалар чораан. Ол болза улуг даайы Лопсан — Чинмит, оон кады торээн дунмазы Севээн — кешпи. Бичии Дарыманын дыннааны — биле олар Товут чуртунун тову Лхасага кешпи – лама чергезинге чедир (ам болза философия эртемнеринин доктору) ооренгеш келген. Ынаар баарда аъттыг, тевелиг, чадаг чорааш чедер, а дедир чанарда оларны шоо-борулерлиг Гобинин элезинниг ховуларын ажылдыр, хойлааракка эрин шыгыдар суг бергеш, аразын 12 шак манаткаш, чангыстап чорудар турган дээр. Соолунде барып тыва дылдын латин алфавидинин ундезилекчилеринин бирээзи Монгуш Лопсан – Чимит (1888 -1940) 5 дылды билир турган: тыва, моол, товут, орус, немец. Бо оолдарнын  адазы Монгуш Шокар – Чалан 20-30 чч. Устуу – Кара – Суг хурээзинин Камбы – ламазы турган. Соолунде 30 чылдарнын тончузунде оолдары контрлай бээрге, аалдар кезип чоруур кылдыр шиидип каан турган дээр. «Дарыма» (товут, «Дхарма» – Будданын ооредии) деп атты Шокар кырган-ачазы тускай езулал кылгаш, адаткан чуве-дир. Бичии Дарыма 2 харлыында аар аарый бээрге, авазынын торели Ишкин иштинден хооп эккелгени Ондар Матпа деп херээжен хам эдип каан. Ол хамнын дериг – херекселин 50 чылдар эгезинде орус эртемден В.П. Дьяконова Ленинградче аппарган, ол ам ында тоогу – этнография музейинде шыгжаттынган. 1953 — 66 чылдарда О. К. Дарыма Саглыга, Суг — Аксынга комсомол секретары, библиотекарь, башкы бооп ажылдап чораан. Кызылдын  башкы училищезин 1961 ч., башкы институдун 1967 ч. Бот – ооредилге — биле дооскан. 1956 чылда Саглыга ажылдап тургаш, сураглыг тоолчу Чанчы — Хооден тоолдар бижидип эгелээн. Экспедицияга, чыыштарга идепкейлиг киржип турганын барымдаалааш, 1966 чылда Н.А. Сердобов О. К. Дарыманы ТДЛТЭШИ — ге ажылдаары – биле чалаан. Оон бээр 1990 чылга чедир ол институттун литература болгаш аас чогаал секторунга ажылдап келген. Ол уенин дургузунда ол Тыванын бугу булуннарынга чедип, аас чогаалынын  эн-не идепкейлиг чыыкчызы, суртаалчызы, шинчээчизи апарган. Институттун  аас чогаал шыгжамырында О. К. Дарыманын чыгган материалдары дыка хой. О. К. Дарыма аас чогаалынын 7 чыындызын тургускаш, чырыкче ундурген, оске — даа хой — хой чыындыларны парлап ундуреринге киришкен. 1990 чылдан бо хуннерге чедир ол товут медицинанын, кара эмнин, улусчу домнаашкыннын дузазы — биле аарыг кижилерге буян чедирип ажылдап чоруур. О. К. Дарыманын тыва эртемге, улусчу педагогикага, улусчу эмнелгеге, культурага киирген улуг — хуузун Тыванын Чазаа бедии — биле унелеп, 60 харлаан юбилейинге уткуштур анаа «Тыва Республиканын алдарлыг ажылдакчызы» деп хундулуг атты тывыскан. Салым – чаяаны ажыттынып сайзыраарынга чурттап эрткен уезинин таарымчалыг байдалдары, буянныг кижилер — биле ужуражылгалары улуг салдарлыг болган деп ол чугаалаар. Башкыларым  деп санаар улузу кырган —  авазы Монгуш Инежик, авазы, ачазы, сураглыг тоолчу честези Монгуш Хургул — оол, Оюн Лундуп — Хелин, Куулар Шымбай — оол, Хомушку Кенден — Сурун. Эртем талазы — биле башкыларынга А. К. Калзанны, Д. С. Кууларны, Ю. Л. Аранчынны, Н. А. Сердобовту, Д. А. Монгушту хамаарыштырар болду. Оннуктери Э. Кечил — оол, Д. Кысыгбай, Б. Ооржак, С. Сурун — оол, Ю. Кюнзегеш, Я. Хертек. Салгакчылары Ч. Куулар, Э. Ооржак, З. Кыргыс, Б. Будуп, С. Орус – оол дээш, оон-даа оскелер. Эртем талазы — биле ачазынын оруун уламчылаан уруу Адыгбай (Дарыма) Чечек Томск университедин дооскаш, 1995 чылда философия эртемнеринин кандидады деп эртем адын камгалап алган. Ам  Томскиде ог – булези – биле чурттап, ажылдап турар. О. К. Дарыма улуг — огбуленин сагыш човангыр адазы. Ол уругларынын авазы Дагыймаа Астакпановна — биле 39 чыл кады чурттааш, 2 кысты, 1 оолду кижизидип остургеш, эртем — билигге чедирип, оглеп  — баштап каан. 3 кызыкылыг, 1 оглукулуг. О. К. Дарыманын чыып каан материалдары «Сибирь болгаш Ыраккы Чоон чук улустарынын аас чогаалынын тураскаалдары» деп 60 томнуг академиктиг сериянын 4 тыва томунче база кирген. Ол томнарже кирген материалдарнын чамдыызын, ылангыя пластинкаларга кирген ун бижидилгезин 1984 ч. Новосибирск эртемденнеринин киржилгези — биле эрттирген экспедициянын уезинде О. К. Дарыманын уделгези – биле чорааш, оон торээн чурту Манчурекке бижиткен бис. О. К. Дарыманын бодунун болгаш оске — даа эш — оору — биле кады тургузуп каан тураскаалдары дээрге — оон сураглыг тыва тоолчулардан бижидип каан бижимелдери болгаш уннери — дир. Оларнын догерезинин аттарын бижиир болза тонмес, хой. Эн — не хой бижиткен тоолчуларынга Монгуш Хургул — оол, Ооржак Чанчы -Хоо, Салчак Дондук, Салчак Шокшуй, Саая Самбуу, Салчак Бичен, Макар Чамдыылай, Биче — оол Сержи дээш, оон — даа оскелер хамааржыр. Институттун фондузунда шыгжаттынган О. К. Дарыманын  бижимелдери хой-хой салгалдарнын эртемденнери шинчилээринге чедер болгаш артар, ол биске «аът бажы дег алдынны, бору бажы дег монгунну» арттырып каан. А олардан кандыг шынарлыг тураскаалдарны «сиилбип» кылгаш, чонга чедирери – келир салгалдардан хамааржыр. Амгы уеде О.К. Дарыма «Кызылдаар состер» (оттур соглээн состер), «Улусчу домнаашкын» деп чыындыларны чырыкче ундурер дээш эртем ажылын уламчылап турар. О.К. Дарыманын салым — чаяаны ылап — ла хой талалыг дээрзин бугу чон билир: аас чогаалынын алдарлыг чыыкчызы, суртаалчызы, шинчээчизи, боду чечен — мерген кууседикчи, анчы, одучу, эмчи — домчу, чурагайжы, улусчу психолог, улусчу дипломат — чангыс сос — биле чугаалаарга, чонунга буянныг кижи, езулуг — ла огбелеринин дээре дээн будужун дозеп — салгап алган биче сеткилдиг, эскериичел, хундулээчел, дузааргак тыва кижи. Оон салымында Тыванын тоогузунде  янзы — буру уелернин эзини, сураглыг кижилернин оруктары белдирлешкени солун. Ээр — дагыр оруктарга чоннун чоон оруун эдерген оон аас — кежии болган деп бодаар мен. Ынчангаш ол огбелер – биле, чаа салгалдарны, чон — биле эртемни тудуштуруп турар улусчу эмчи, улусчу эртемден, чону — биле хини тудуш кижи. Бугуде — ле оореникчилеринин мурнундан башкывыска могейип, торуттунген хуну — биле байыр чедирип, кадыкшылды, хей — аътты кузедим.

А. Уержаанын одуруглары  — биле доозайн:

…Ээр — дагыр оруктарга чортуп чорааш,

Эвээш эвес сеткилдерге ортээлдедим.

Чыннып алган шырайларым одаглары

Чылдар оттур чырывышаан турган ышкаш.

…Чылыг — чымчак коружунер хорзунунче

Шыйлашкын дег шымны бээрин бодаваан бол,

Деткимченер ылгын аъдын ачылангаш,

Дерин — кужун эгиткеним ынай — ла боор.

…Чыннып алган шырайларым одаглары,

Чырыынарга харыылаар дээш кызып чор мен…

 1999, апрель.

 

Справку подготовила главный библиотекарь

                                                                    ЦДСЧ Ооржак Аяна Сергеевна

 

Самдан, З. Б. Тыва чогаалдын кокпалары – биле: Эртемденнин демдеглелдери. – Кызыл: Республика типографиязы, 2005. – 160 ар.