Тыванын Улустун чогаалчызы Екатерина Дуктуг-ооловна Танова 1930 чылдын март 27-де Тыва Арат Республиканын Чоон-Хемчик кожуунунун [1]. Сут-Хол сумузунун Кара-Чыраа кавызында, Дорт – Терек чоогунда одекке ог-буленин хеймер кызы болуп торуттунген. Ачазы Монгуш Дочукей оглу Дуктуг-оол тараа тарып, мал азырап чораан. Ол демирден, ыяштан янзы-буру эдилелдер, монгунден нарын каасталгалар кылыр ус-шевер, уран-дарган кижи-дир. Авазы Ондар Доржаппай уруу Мижит унген-кирген чонунга эвилен – ээлдек болгаш дузааргак, даараныр, улгады берген-даа база аныяк – даа иелернин божуп-чиигээр ойунде хундуткел-биле чаладыр, дуржулгалыг тудугжу ие кижи чораан. Е.Д.Танова амгы Сут-Хол кожууннун Кызыл-Тайга болгаш Суг-Аксы школаларынга эге класстарны ооренгеш, Кызыл хоорайнын № 2 школазын 1950 чылда дооскан. Оон соонда Абаканнын башкы институдун, Москвага СЭКП ТК-нын чанында Партиянын дээди школазынын журналистика салбырын, ол ышкаш Москванын Ломоносов аттыг Куруне университединин аспирантуразын дооскан. 1975 чылда «Тыванын периодиктиг парлалгазы» деп темага диссертацияны бижээш, төөгу эртемнеринин кандидады деп эртем чадазын камгалап алган.
Куш-ажылчы баштайгы базымын 1952 чылда Тураннын № 2 школазынга пионер вожатыйлап, башкылап эгелээн. Дараазында ангы-ангы чылдарда Кызылдын педучилищезинге комсомол комитединин секретары болуп, «Тыванын аныяктары» солунга школа килдизин эргелекчилеп, Тыва радионун уруглар редакциязынга, Телерадио комитеттин даргазынын оралакчызынга, Тыванын хогжум-шии театрынга директорлап ажылдап чораан. 1984-1990 чылдарда Кызылдын педагогика институдунга төөгу башкылап, эге өөредилге факультединге деканнаан…
***
Екатерина Дуктуг-ооловна Танова чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынын кокпазынче эге базымнарын школачы, оореникчи чылдарындан-на эгелээн.
Бирги төөгу: Суг-Аксы школазынга 3-ку класска ооренип турда, бир-ле хун башкызы Салчак Авыр-оолович Чигжит сураглыг орус чурукчу Александр Дейнеканын «Келир уенин ужудукчулары» деп чуруун самбырага азып каан. «Бо чурукту коруп алгаш, чогаадыг бижиир силер» деп-тир. Ол-бо талазында эш-өөру бижиттинип кирипкен. Ынчан бичии уруг чуну-даа бижиир аайын тыппайн, сес одуруг (шулуктеп) шорбарлай тырткаш, кыдыраажын дужаапкан. Оон соонда башкызынга мактаткан-даа. Оон дугайында чогаалчы мынчаар сактып чугаалап олурар: «Ол баштайгы шулуум шулук-даа хевири чок, аяннажыг безин чок чуве ыйнаан. Эн баштай шулукчу диртип мактаткан ол одуругларым сагыжымда артып калган. Ону соолунде эде редакторлаваан – даа, парлатпаан-даа мен, бичии уругнун шорбарлап каан чувези ол хевээр арткай аан деп бодааным ол-дур ийин:
Ковуктелген коккур далай эриинде
Бичии шалдан оолчугаштар
Бедик дээрде аэропландан
Карак салбайн кайгап орлар.
Озуп келгеш олар ыяап
Ужудукчу болурлар боор.
Оолдарнын кузелдери
Ооргазында коступ турлар.
Ол «Ооргазында коступ турлар» дээн одуруумну соолунде номчааш, каттырып шаг болган мен. Ону чуге ынча дээним база уткалыг турганын билип каан мен. Ол чурукта оолдарнын арыннары козулбес, олар далайже корнуп алган, дээрде аэроплан кайгап олурганнар. Чугле оларнын ээр-дагыр апаргылаан ооргаларында суг дамдылары кыланайнып тургулаар чуве. Дыка-ла тода чуруттунган чурук ийин ол. Оон соонда шулук шорбарлаар чан тып алган мен…»(Чогаалчынын сактыышкыннарындан.1999ч.).
Ийиги төөгу: Екатерина Дуктуг-ооловнанын 1999 чылда чырыкче унген «Ширбиилин холдан салба» деп номунда база мындыг минниишкин одуруглары бар: «Чалыы назыным саглан ногаан сесерликтин чодурааларынын аразынга, шапкын хемнин чалгыгларынга опейледип, частып орган. Он класс чеде берген мен. Ынчан бир-ле дугаар ынакшыл дугайында одуруглар биеэги – ле кыдыраажымга коступ келген чуве» (ар.152). Ынчаарга ук шулук чогаалчынын «Дамырак» (1964, а.10), «Хемчиктин хуну» (1980, а.26) деп чогаалдар чыындыларында 1950 чылда бижиттинген (Екатерина Танова 20 харлыг турда) деп демдеглеттинип турар. «Ширбиилин холдан салба» деп номда ол «Ынакшыл» деп 4-4 одуругларлыг 4 строфа шулуктун чугле соолгу ийи строфазын киирип турар. Херек кырында, 1950 чылдарнын эгезинде, чалыы назыннын кайгамчык сырыналы болган бо шулук тыва ынакшыл лириказынга ынчан-на база-бир онзагай чараш, чаа аян-хоонну киирип келген ийик:
Шала кежээ сылдыс караа кыпкалакта
Шапкын хемим эриин орта катап келдим.
Ыржым – шыпшын. Чугле салгын мээн-биле
Ылчыннажып ойнаан-даа дег хоглеп турду.
Чанымда бо саглалчыннаан чараш терек
Салгын – чывар аайы-биле эглинейнип
«Чалыы уруг, хоорежиили» дээн ышкаш,
Чаа унген бурулери сылдырап тур.
өршээп-ле кор, терекчигеш! Чалыы чурээм
өрт дег кыпкаш угаанымны доюлдурду.
Дужевээним, манавааным ынакшылдын
Дулгээзини сеткилимге кыва берди.
Чалбыыш оттар чурек долдур кыва бээрге
Чалгыгларже шымнып турдум. өшпеди-даа,
Ынак хемим! Чугле мону менээ сөгле,
Ынакшылды сээн чалгыын эккелди бе?
(Хемчиктин хуну. Ар.26)
Бо шулуктун сөзуглелинге, соолунде чогаалчынын өөнун ээзи, композитор Альберт Седип-оолович Танов романс бижээн. Ол романсты ыраажы Ошку-Саар Монгуш симфониктиг оркестрнин уделгези – биле бир-ле дугаарында ырлаан, а Россиянын алдарлыг артизи Хургулек Конгар бодунун репертуарынга киирип алгаш ырлап чораан.
А бо — ла шулук-ырнын баштайгы ийи строфазын чогаалчывыс соолгу унген номунга киирбейн барганы база бир тоогулуг. Кандыг-даа чогаалчынын баштайгы ному номчукчу – могейикчилернин-даа, чогаал сайгарыкчыларынын – даа сонуургалын дораан-на хаара туда бээр. Е.Д. Танованын шулуктеринин баштайгы ному «Дамырак» 1964 чылда чырык корген. Ол-ла чылдын кузунунде анаа баштайгы унелелди болгаш шугумчулелди А. Бегзи берген: «Кырган-Ачай Ленин», «Тоогунун чаагай арны», «Агроном», «Амыдырал», «Комбайнер», «Азас» деп шулуктерде бистин амыдыралывыстын шынын, совет кижилернин чаагай шынарын баштайгы тыва херээжен шулукчу Е.Танова мерген-не илереткен-дир… (Дараазында четпестерге хамаарыштыр – Салчак В.С.) Черле аттыг чуве: бистин хоочун-даа, аныяк-даа чогаалчыларывыс ынакшылды болган чок-ла хем кыдыынга… сылдыс караа хып турда, ыржым, шыпшында бооп турар кылдыр бижип чанчыга бергенин устунде (Е.Танованын «Ынакшыл» — Салчак В.С.) шулукке хамаарыштыр чугаалаар херек.[2].
Ынчан чаа-ла мандып, озуп олурган шулукчуге мындыг унелээшкин кедергей дынзыг, чоптуг эвес согут болуп, чалыы чурекке кемниг сорбу арттырып каан-даа чадавас. Бир кижи — биле оске кижинин бодалы, коружу дуушпес-даа бооп болур-ла ыйнаан. Ынчалза-даа Тыва кижинин будужунде, ийи кижинин аразында, азы харын-даа харыызы чок, бутпейн барган кузелдернин-даа болгай-ла, ыдыктыг сеткилдин чажыттарын, сырынналган азы уяраан хоонун канчап «хем кыдыынга» «сылдыс караа хып турда», «ыржым, шыпшында» бойдус – биле сымыранчып улешпес боор…
Ынакшыл – аажы-чан, мозу – будушту хевирлеп сайзырадырынын озээ, чаагай херектерже сорук киирер куш. Ынакшылдын ындынныг ырызы чер – девискээр болгаш уелер хемчээли – биле кызыгаарлаттынмайн, хогжумнун ыянгылыг аялгалары дег, бугу чер-делегейнин делгемнеринче тончу чок чангыланып чоруй баар. А огбелернин езу-чуруму, чанчыл – сагылгаларындан хоорлу берген суртаал, сургаал, кыйгырыг хевирлиг аян-хоон улус чоннун чуректеринге, сеткил – сагыжынга тодаргай чараш чуве арттырбайн, анаа-ла чиргилчин дег эстип, тайлы бээр.
***
Ушку төөгу: Екатерина Дуктуг-ооловнанын база бир парлаттынмаан сактыышкынындан: «Мээн шулуктеримнин (кыдыраашка бижип чорааны, чырыкче унмээн – Салчак В.С.) бирээзи «Кара — баарзык» деп шулук чугле 1952 чылда «Сылдысчыгаш» солунга (Е. Танова ынчан 22 харлыг, Туранга пионер вожатыйлап турганда – Салчак В.С.) унуп келген. Ол солуннун ынчангы редактору ам сураглыг шулукчу Олег Сувакпит ол шулуумну мактап, «Ам-даа шулуктерин бижип чорут, Катя» деп каан оон чагаазын алгаш, дыка-ла өөрээн мен. Оон соонда шулуктерим парлалгага удаа-дараа унуп эгелээн…».
Устунде даянып турарывыс уш барымдаа – төөгулерни туннеп, Екатерина Танованын чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынын эге базымы «Сылдысчыгаш» солунга 1952 чылда парлаткан «Кара-баарзык» деп шулуу-биле эгелээнин демдеглеп болур – дур бис.
Оон соонда 30 ажыг ырлар состери бижиттингилээн. Ол ырларнын аялгаларын, колдуунда-ла, Екатерина Дуктуг-ооловнанын өөнун ээзи Альберт Седип-оолович база оларнын улуг оглу Вячеслав Альбертович бижип турганнар. Е. Танованын «Анай — Хаак», «Чырык-Кузел», «Торээн Тывам», «Сылдыс — Шокар» (А.С. Тановту), «Хадынчыгаш», «Чаъстыг чай», «Бора-Шээлей», «Сайзанак» (В.А. Тановтуу) деп шулуктеринге бижиттинген ырлар телерадио дамчыдылгалардан душпес, улуг-бичии ыраажыларнын корулделеринге тергиидеп унуп кээп турган. Ол ышкаш уругларга бижээни: «Бичии чолаачы», «Койгунак», «Чунгууда», «Соолгу конга, «Оореникчи чылдар» деп шулук — ырлары ясли, садик уругларынын болгаш школачыларнын каш-каш салгалдарынын ынак ырлары болуп арткан.
Чогаалчынын шулуктери алтай, хакас, якут, киргиз, украин, белорус, моол болгаш немец дылдарже очулдурттунгулаан. А ол боду С. Михалковтун «Уш хаван оглу», С. Маршактын «Он баазын ном» деп уругларга чогаалдарын, И. Тургеневтин «Будуузунде» деп романын, Т.Шевченконун шулуктерин тыва дылче очулдургулаан.
Е.Д. Танова – шулукчу, прозаик, драматург, публицист, очулдурукчу – ангы-ангы чылдарда «Дамырак» (1964), «Хемчиктин ыры» (1968), «Верба в цвету» (1972 – орус дылда), «Херелмаа» (1978), «Хемчиктин уну» (1986), «Арбас – Ойну мунувуткаш» (1983), «Чаштар делегейи» (1989), «Тыва черге йорээл» (2000), «Кулук -Тажы» (2006), «Торээн черим чоргааралы. Край мой – гордость моя» (2009 – Тыва – орус дылдарда) деп шулуктер, балладалар, шулуглелдер номнарын; «Ийи — ийи» (1966), «Чайынналган чашкы шаавыс» (2000), «Акым дугайында тоожу» (1976), «Иенин салым — хуузу» (1991), «Дошкун чылдарнын чазы» (1993), «Тайна цветущей ивы» (2003 – орус — дылда) деп чечен чугаалар болгаш тоожулар номнарын; «Кара-Бай» (1995) деп романны; «Ширбиилин холдан салба» (1999), «Кара – Чыраа галереязы» (2000) деп сактыышкыннар болгаш демдеглелдер, очерктер болгаш чурумалдар номнарын, «Периодическая печать Тувы» (1979), «История возникновения и развития тувинской печати» (2006) деп монографияларын парлаткылаан. Ол ышкаш Тыванын хогжум-шии театрынга болгаш улусчу театрларга «Ачылыг-ла эмчилерим» (1972), «Пионержи сос» (1973) деп теле-шиилерни; «Найыралдыг буле» (1975), «Шыннын созу» (1976), «Калдак — Хамар» (1979) деп радио – шиилерни; «Илбилиг — солун» (1982), «Арга даамалынын кадайы» (1984), «Туттурбайн чорза-чорза» (1992), «Дужуметке тураскаал» (1993), «Кайгал канмыыл» (1994), «Балыкчы Багай-оол» (1997) деп шиилерни бижээн.
Е.Д. Танованын бижээн чогаалдарынга Д.С. Куулар, М.А. Хадаханэ, Ч. Серен-оол, О.О. Сувакпит, Ч.Ч. Куулар, В. Локонов олар болгаш оскелер-даа чогаал сайгарылгалыг чуулдеринге, эртем ажылдарынга унелел – даа берип демдеглээннер.
1975 чылда унген «Тыва литературанын тоогузунун очерктеринден» алдарлыг чогаалчывыс ады «астыгып» чыдып калганын ол боду элдепсинип артып калган…
Екатерина Дуктуг-ооловнанын шылгарангай чогаалдары тыва чонга, ылангыя аныяк – оскенге чараш чуулду магадап коорун, буянныг чорукту унелеп, медереп билип чоруурун, эриг баарлыг сеткил-хоонну, эвилен-ээлдек, чаагай мозу-будушту хевирлээринге кижизидикчи улуг-хуузун киириштирип, тыва чечен чогаалдын тоогузунде база бир онзагай арын болуп чоруур.
Баштайгы профессионал тыва херээжен чогаалчы – эртемденнин чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын Тыва Республиканын Чазаа бедии-биле унелеп, тыва литературанын хогжудеринге улуг салыышкыны болгаш хой чылдарда ак сеткилдиг, уре – туннелдиг ажылы дээш Тыва Республиканын Чазаанын даргазынын 2005 чылдын апрель 8 –те № 156 Чарлыын езугаар Екатерина Дуктуг-ооловна Тановага «Тыва Республиканын Улустун чогаалчызы» деп хундулуг атты тывыскан[3].
Тыва Республиканын Чазак Даргазынын чанында комиссиянын Тыва Республиканын Чазак Даргазынын 2004 чылда чогаал болгаш уран чуул талазы – биле шанналдарын тыпсыр дээн саналын ооренип коргеш, уругларга болгаш элээдилерге чогаал болгаш уран чуул талазы – биле Леонид Чадамба аттыг шанналды «Тайна цветущей ивы» деп уругларга чогаалы дээш Екатерина Дуктуг-ооловна Тановага 2005 чылда тывыскан. (2005 ч. «Шын» солун. Июнь 25, ар.1).
Салым – чаяан болгаш чуткулдуг ажыл-биле чугленген, Тыванын Улустун чогаалчызы амгы уеде чаа-чаа чогаалдарны бижип, чонунга кежик – чолун, сагыш – сеткилинин сарыналын соннеп, чаа-чаа ном – дептерин чырыкче ундуреринге белеткенип турган
Капсырылга:
- Сут-Хол кожууну 1941 чылдын март 12-де тургустунган. (Кор: Тыванын тоогузу. 2-ги т. Кызыл,1966, а.178).
- Шын.1964, ноябрь 14. ар 3.
- Шын.2005 ч. Апрель 9, ар 2.
Справку подготовила главный библиотекарь
ЦДСЧ Ооржак Аяна Сергеевна
Салчак, В.С. Уран состун ужуу. – Абакан – по заказу ООО «Гарантия», «Кооператив «Журналист», 2010. – 144с.
