Кызыл-Эник Кудажы тыва литературада бодунун дензилиг улуг-хуузун киирип турарларнын бирээзи. «Тараа», «Шончалай», «Ыржым булун», «Долуманын хуулгаазыны», «Он бир» суг дээн ышкаш чогаалдары-биле болгаш шулуктеринин чыындылары биле номчукчуларнын кичээнгейин доктаамал хаара тудуп келген. Чогаалдан чогаалче авторнун арга-мергежили, талантызы улам сайзырап, номчукчуларга сону улам аартап, улгадып орар. Чоокта ол «Ыржым булун» деп тоожузунга уламчылай «Ырак булут» деп романны бижээнин билир бис. Анаа хамаарыштыр номчукчулар боттарынын сонуургал, магадалын илередип, номчулга конференцияларын эрттиргилээн. Мен оларнын уннеринге, далайда дамды дег-даа болза, улуумну каттыштырыксап тур мен. Кызыл-Эник Кудажынын номчуй бээрге, ол кижини салдыктырбайн, чогаалдарынын хой адырыктыг хан-дамыр дег, янзы-буру сюжеттернин аайы-биле арыннардан арыннарже чедип чоруп бээр куш бар чогаалчы. Ол куш чудел? Мен бодаарымга, хамыктын мурнунда оон чогаалдарынын ханы чончузунда, патриотчу болгаш чингине партийжи туруштуунда, уран-чечен солунунда хире. Оон кайы-даа чогаалдарынын кол маадырлары чоннун, куш-ажылчы кижилернин толээлери болуп турар. Олар Совет чазактын, партиянын, Торээн чурттун, чоннун, мурнакчы идеяларынын туружундан чугаалап турар болгаш оларнын бердинген камгалакчылары деп билдинер. «Тараада» Суван болгаш Антонов алышкыларны, «Шончалайнын» маадырларын, «Долуманын хуулгаазынындан» Долума баштаан аныяктарны, «Ыржым булунда» парторг Дажы-Санны, колхоз даргазы Кончукту, комсомолчу Эрес Херелди, Тос-Танма угбайны болгаш оскелерни-даа манаа хамаарыштырып болур. Кызыл-Эник Кудажынын чогаалдарынын база бир онзагай талазы – олар чоокку эрткен азы амгы уенин кодээ чонунун ажыл-ишчи, амыдырал-чуртталгазын чуруп коргузуп турарында. Чогаалчы бо талазы-биле дулгуурну тып апкан, чедимчелиг ажылдап турар. Черле ынчаш, тыва чогаалчылар соолгу уеде амгы амыдыралче кол кичээнгейни угландырып турар апарганы эки. Автор бодунун чогаалдарынга номчукчуларнын сагыш-сеткилинге чоок, оларнын угаан-медерелинден ур унмейн олчаан танмаланып артып калгылаар, чараш, тывынгыр мергени-биле чураан болгаш будун одуруг кылдыр чыскаап болур овур-хевирлерни тургускулаан. Оларнын аразында, Михаил Шолоховтун чогаалдарында чамдык маадырлар дег, чоннун янзы-буру мерген угаанынын, бодуун, чаптанчыг аажы-чаннарынын эдилекчилери – шала хоглуг, солун аажы-чанныг, каткы-хоглуг кылдыр чуруттунгулаан овур-хевирлер база бар. Борта чижек кылдыр «Долуманын хуулгаазынында» «Уё нервим», «Уё тавылээйнам» деп баажыланып чоруур Чычыы Чыргаловнаны, «Шончалайда» «кадык чувелерни» деп чугаалаар чанчылдыг чолаачы эрни, «Ыржым булунда» кончуг семис шыырак мага-боттуг, «карарган» деп чугаалаар чанчылдыг Тос-Танма угбайны адап болур. «Ырак булут» деп романда база шак ындыг овур-хевирлер бар. Ол болза болган чок-ла «Оо, господи» деп чугааланып, ара-соора орустап чоруур болгаш бодунун почтачы хулээлгезин «Чоннун херээ – бижиир, мээн херээм – дажыыр! деп баштактаны аарак чиге соглеп чоруур Орустаар-кадай болгаш «бистин аалдын оолдары» деп чугаалаарынга ынак, омак-хоглуг чогаалчы эр – Шавар-оол-дур.
Кызыл-Эник Кудажынын унуп келген проза болгаш шии чогаалдары чугле номчукчуларнын, корукчулернин сонуургалын хайындырып турар эвес, харын чогаалчыларнын болгаш критиктернин хайгааралындан база ыравастаан. Чижээлээрге, Мария Хадаханэ «Тувинская проза» деп номунда тоожуларынга, чечен чугааларынга делгеренгей унелелдерни берген. Ол мынча деп бижээн «Бичии прозада чаа угланыышкын тенденцияны херечилеп турар Кызыл-Эник Кудажынын «Шончалай» деп новеллазынын эмоционалдыг, лириктиг хоону кичээнгейни хаара тудуп турар. Ук чечен чугаа авторнун анаа чугле талантылыы-биле болгаш уран-чечен аргаларынын онзагайы- биле солун болуп турар эвес. Ол чечен чугаа болза башкы ынакшыл дугайында сактыышкын болур. Шончалайны хову чечээнге чуулдештирип, поэтиктиг деннелгени кылганында бугудени хаара тудуп кээр чырык сагыш-сеткил синникен. Маадырнын сагыш-сеткили психологтуг нарын шыйыглар-биле чуруттунган. Чогаалдын маадыры оолдан ооренип ап болур чувелер бар: сагыш-сеткилинин чараш куштуу-даа, амыдыралче хулээп, билип ап турарынын онзагай чаазы-даа, куш-ажылчы дадыгыышкыны-даа. Шак ол шыырак чогаадыкчы чаалап алыышкын, чогаалчынын арга-мергежилинин оскенин, реализмни ханыладып, психологизмни куштелдирип, хевир талазы-биле сайзырангайжытканын херечилээн. Бодунун лириктиг хоонунун талазы-биле «Шончалай» Ч.Айтматовтун чечен чугаалары-биле ун алчып турар. «Шончалайга» критик шак ол хире улуг унелелди берген. А оон тоожуларынын дугайында ол-ла критик чуу деп бижип турарын корээлинер. «Ыржым булунда» халажып келгеш, куш-ажылчы амыдыралче дораан шымнып кирипкен солдаттын салым-чолу К.Кудажыны хаара тудуп турар. Аныяк чогаалчынын тоожузу тулган эки ажылдап кылган сюжеди-биле, бузуренчиг шын психологтуг хайгааралдары-биле, ынакшылдын романтиказы-биле бисти оортуп турар. К.Кудажынын чогаадылга ажылында онза черни «Тараа» деп тоожузу ээлээн. Тыва тараачын кижини коргузуп тура, К.Кудажы дыка хой проблемаларны чаазы-биле шиитпирлеп турар. Мен бо унелелдерге буруну-биле каттыжыксап турар мен. «Ырак булут» деп роман кол болуушкуннарнын эртер черинин болгаш кол маадырларнын аайы-биле коорге, «Ыржым булун» деп тоожунун шуут-ла уламчылалы дээрзи илден. Чугле уламчызы эвес, харын чамдык болуушкуннар, фактылар болгаш маадырларнын амыдырал-чуртталгазы шуут-ла бир аай шидижип, даннажам, ийи чогаалдын аразында ханы харылзааны тургузкан: бир эвес баштайгы номга – Эрес – Анай-кыс – Долаана оларны колдадыр тоожаан болза, ийиги номга Лапчар – Анай-кыс оларнын шугумун куштелдир чуруп коргускен. Оон-биле чергелештир «Ырак булутта» бир оске уе чаа болуушкуннар дугайында чугаалап, ук болуушкуннар кожа-даа болза, шала оске черде эртип турар чуве болганда, ында чаа маадырлар база немежип келгилээн. Орус, тыва ийи кожа колхозтарнын каттышканынын фактызы интернационалчы эп-найыралды бо романга чуруп, Петренколарнын, Илюшкиннернин, Тоня эмчинин (Бодурен-Хоолернин, Илиишкиннернин, Тоойна эмчинин) болгаш оскелернин-даа овур-хевирлерин романче киирип, оларны чедиишкинниг чуруп коргузер арганы авторга берген. Оон кадында шак ол найырал темазын автор бугу талалыг кылдыр ажыл-амыдыралга, чугаа-соотка, оюн-тоглаага, эрге-дужаалга, тоогулуг уеге хамаарыштыр маадырларнын характерлерин уран-чечен арга-биле чуруп тургаш дамчыткан. «Ырак булут» хемчээлинин-даа, утка шынарынын-даа, уран-чечен ужур-дузазынын-даа талазы-биле, мен бодаарымга авторнун улуг чедиишкини, бурунаарлаашкыны, арга-мергежилинин канчаар-даа аажок озуп турарын херечилеп турар. Бо романнын темазы – колхозчу чоннун ажыл-ижи. Автор кодээде чаартылгаларны, улустун куш-ажылын, демиселин, маадырларнын интернационалчы эп-найыралын, ынакшылын, психологтуг портреттерин дамчыштыр чуруп коргузуп тургаш илереткен.
Романда янзы-буру будуштуг, кижинин сагыш-сеткилинге уттундурбас артып каар болгаш чуруттунуп коступ кээр, тускайланчак чараш кылдыр бижиттинген хой овур-хевирлерни чогаалчы чедиишкинниг дурзулеп тургускулаан. Оларны чыскаай адагылаар болзувусса, орта чогаалдын кол маадырлары Лапчар Ирбижей биле Анай-кысты баштадыр колхоз, партия, комсомолдун удуртур ажылдакчыларындан эгелээш, улуг-биче комсомолчуларга чедир – Докур-оолдар, Илюшкиннер, Петренколар, Орустаар-кадай, Сергей Шериг-оол, Тоня эмчи, Шавар-оол болгаш оон-даа оскелерни адап болур. Оон-биле чергелештир эргинин езу-чурумунун, моральынын эдилекчилери Достак-оол, оон авазы, ачазы, доргул-торелдери Диизенмаа суглар ышкаш толеп чок маадырлар база бар. Автор толептиг маадырларнын иштинден аныяктарнын овур-хевирлеринче аажок кичээнгейни салып, чогаалында оларга улуг черни берген. Лапчар, Анай-кыс, Шериг-оол, Тоня эмчи, Шавар-оол болгаш оон-даа оскелерни адап болур. Фермада аныяктар бригадазынын кежигуннерин кончуг будуштуг, туруштуг, куш-ажылга хандыкшылдыг кандыг-даа ажылдан чажам дивес, бергезинмес, сагыш-сеткили арыг-чаагай, канчаар-даа аажок омак-хоглуг кижилер кылдыр коргускеш, амгы уенин аныяктарынын дээре толээлеринин овур-хевирлерни автор бадыткап турар.
Черле ынчаш Кызыл-Эник Кудажынын соолгу-даа, мурнунда-даа унгулээн чогаалдарынын дыл-домаа аажок уран-мергени-биле, допчу бодууну-биле, метафора, деннелгелии-биле, чурумалдыы-биле, аас-чогаалын хойу-биле таарымчалыг ажыглааны-биле онзаланып турар. «Ырак булуттан» каш чижек. «Бодурен-Хоонун бодурээлери», «сайгылгааннын сээнин чирс кылдыр базыпкан»: «хурал дээрге – куду коор, кулур дээрге – ору коор», «ынчаар долданайнып турда, теве кудуруу дег, чолдак хун дурту ходуш-ла дээр», «чоннун херээ бижиир – мээн херээм дажыыр», «кижээ соглээр созу-даа бар, кишке салыр ыды-даа бар», «кижи караа кыланнатпас, ыт думчуу борбаннатпас», «дон кызырак-кат дег, шангыр карактар», кыстарнын уну кандыг-ла бир каракка козулбес дуушкуну чеже сопкан ышкаш, чирт-ле дээн» дээш, оон-даа ынай.
Чогаалчы кижинин сагыш-сеткилинин дулгээзининин аайы-биле бойдустун чурумалдарын чогумчалыг чараш ажыглап турар. Чижээлээрге, Эрести сактып сарынналып турган Анай-кыс чаъс-чайыктыг булуттарнын шимчээшкинин болгаш чаннык-динмирээшкинни аъттыг шериг кижи селемезин чайып турар кылдыр чуулдештирип хуулдур коруп турары аажок солун. Браконьерлер дузаанга туттунгаш, аштап олур четкен, чаш бызааларлыг мыйгакты канчаар чуруптурары кээргенчии-биле каракка коступ кээр. Ону база чогаалчы маадырнын сагыш-сеткилин оттур чураан: ол хире кошкак хирезинде, бызааларын камгалаар дээш, амы-тын-даа херек чокка мыйгактын кайы хире сур куш кирип турганын соолунде кээп Анай-кыс Лапчардан оглун камгалап, олче от-кос дег коруп турганынга домейлей сактып чуулдештирген.
«Ырак булутта» улуг черни ынакшыл темазы ээлээн болгаш ол романнын сюжединин кол ооргазы болган. Ук тема номчукчуну салдыктырбазынын бир дулгууру апарган. Оюн-баштак, кыяннажыг, тур сиилен ужуражылгадан эгелээш, езулуг улуг ынакшылга чедир бо тема шыырак, дузу четкир чырыттынган. Лапчар биле Анай-кыстын салым-чолу, эп-найыралы, кожа-хелбээ чурттап чораан бичии чажындан эгелээн: чажында олар сайзанактап ойнап чорааннар. Бай кижинин оглу Достак-оол Анай-кыстын сайзанаан уреп, кужун догеп, басты бээрге, Лапчар анаа болчу бээр болгаш оон ужун Достак-оол Лапчарны кымчылааш баар. Сорбу артар. Анай-кыс биле Лапчарнын найыралы ынчаар эгелээр. Школага кады ооренип турганынын соонда, олар бот-боттарын чидиржиптерлер. Ынчалза-даа чаш найырал, бичии курзук, чаагында менчигештиг уругнун овуру Лапчарнын медерелинге бугу назынынга чурутунуп артап. Хой чылдар эртип, Лапчар шериг хулээлгезин куусеткеш кээрге, Анай-кыс эжи Эрес Херелдин душтуу апарган, шеригден оон келирин манап турар болган. Оон кадында байдал биеэги-ле дуржок Достак-оолдун ада-иези-биле Анай-кыстын ада-иези эрги ёзу-биле дугурушкаш, оларны куш-биле оглеп кааптар деп турарындан нарыыдай бээр.
Эжи Эрес Херелдин душтуу Анай-кыс-биле Лапчарнын огленир апаарынын мораль талазы-биле агартыныышкыны чугле Анай-кысты шак ол эрги ёзунун аспаанда Лапчарнын ындыг янзы оннунун душтуунга кадайланып алганы болгаш оон Эрестин мурнунга чедир буруузунмайн, улуг сагыш салбайн турары эпчок. «Херек кырында, Лапчар биле Анай-кыстын Эрестин мурнунга уулгедии кем-херээ эвес-ле болгай» деп, автор оларга агартып турар. Шынында, Лапчар бодунун хууда амыдыралын бодап турар. Эжинин-даа, бодунун-даа арын-нуурунун мурнунга оон психология, шыжыгыышкыннары четпес ышкаш болур. Лапчар чугле Эрестин шеригден келгеш, хонган дунезинде харын элээн боданыр. Анай-кыстын иштики байдалын манаа хамаарыштыр автор коргуспейн, оюп эрте бергени четпес. Эрес Херел биле Долаананын кайы-кайызынын-даа найыралы болгаш ынакшылы драмалыг, чуртталганын белен эвес шылгалдазын эрткен соонда чоорту чогуур. Чогаалчы дорт чуректернин кайыларынын-даа ынакшылынын, чуртталгазынын дугайында тоожулалды бузуредир коргузуп шыдаан. Ол ынакшылдын оруктарынын нарын, шаптараазынныын, куштуун уенин байдалынга хамаарыштыр черле чедимчелиг дамчыдып илереткен.
«Амыдырал дээрге – ол демисел-дир» деп В.И. Ленин бижээн болгай. Ынчангаш чогаалчылар кандыг-даа амыдыралды ниитилелде-даа, бойдуста-даа чуруп коргузуп тура, ында болуп турар демиселди – чорулдээлерни база коргузер апаарлар. Кызыл-Эник Кудажы кодээде амыдыралды шын коргузуп шыдаан деп бадыткаарывыстын бир ужуру болза, амыдыралдын чорулдээлерин оон бузуренчиг кылдыр коргузуп шыдаанында. Мыйыс-Кулактын овур-хевирин ап корээлинер. Ону автор «иштинде диштиг» азы чыланнын шокары даштында, кижинин шокары иштинде» дээр чоннун мерген угаанныг откут соглээн улегер чугааларынга тааржып турар кылдыр чуруп коргускен. Мыйыс-Кулак шынап-ла дайзын кижи. Уеге таарыштыр ол ат-сывын, арын-шырайын, аажы-чанын оскертип алгаш чоруп турарын, ол ышкаш ханныг кара уулгедиин уламчылавышаан турарын чогаалчы элзиди коргускен: оон холундан аныяк комсомолчу оол олген. Ол чуул, эрги ёзунун толээлекчизи-биле чаа тургузугнун кижилеринин аразында демисел бе? Демисел.
Чогаалдын дыл-домаа эки, ылангыя архаизм, диалектизм, неологизм состерни эки ажыглаан деп устунде айыткан болгай бис. Ынчалза-даа оларнын элээн хойу масса чонга билдинмес чуве болганда база оон кадында, ном ундурер чернин эскербейн эрттирипкени-биле элээн хой орфографтыг частырыгларнын уржуу-биле ындыг состернин дензигууру холун эртип турар.
Кызыл-Эник Кудажынын кайы-даа чогаалдарын номчааш, херек кырында болган фактылар биле, оон бодунун бодап таарыштырып бижээн талаларын кижи ангылап шыдавайн баарын безин бодап коорге, ол чуул авторнун чогаалчы мергежилинин куштуун, оон чечен чугааларынын, тоожуларынын, романнарынын амыдыралчы, чончузун херечилеп турар.
«Ыржым булун» болгаш «Ырак булут» деп чогаалдар ниитизи-биле номчукчуларга, эн ылангыя аныяк оскенге ооредиглиг, ханы утка-шынарлыг, оларны номчаан кижилернин сагыш сеткили ханнар, торээн черивиске, чоннувуска ынак чоруурувусту куштелдирип хайныктырар шак ындыг куштуг, шыырак талаларлыг чогаал-дыр деп билдим.
Адактын соонда, баштайгы тоожу биле бо амгы романнын уланчызы – ушку ном база бижиттинип унер боор, ынчангаш ук чогаал чоорту трилогия апаар боор деп идегеп турар мен. Чуге дээрге маадырларнын салым-чолу оон ынай кандыг апаары болгаш амыдыралдын чаартылгалары, болуушкуннары моон сонгаар кандыг болур ирги деп айтырыг чайгаар тургустунуп келир болгаш анаа чогаалчынын харыызын манавас аргавыс чок.
Справканы Чаштар болгаш ог-буле номчулгазынын товунун
библиографы Шыырап Долаана Эрес-ооловна белеткээн
Серен-оол, Ч.С. Чогаалчынын сону / Чыргал Серен-оол – Созуглел : дорт // Чогаал дугайында депдеглелдер / Ч.С. Серен-оол. – Кызыл, 1986. – 4-14 ар.
