Эргил-оол Игорь Чагович
(1917 – 1992)
Эргил-оол Игорь Чагович – шылгараңгай башкы, эге класстарның тыва дыл номнарының автору, Улус өөредилгезиниң тергиини, шүлүкчү, очулдурукчу.
Ол 1917 чылда Танну-Тываның Таңды хошуннуң Чагытайга төрүттүнген. 1929 чылда Бай-Хаак школазынга үжүк-бижикке өөренип киргеш, чедиишкинниг дооскан. Оон Кызылдың башкы техникумун бодунуң изиг күзели-биле улуг сонуургалдыг өөренип, кызымаан, чүткүлдүүн көргүзүп чорааш, бышкан билигниң дипломун холга туткан. Игорь Чагович 1937- 1938 чылдарда Тожу кожууннуң Тоора-Хем школазынга башкы ажыл-херээн эгелээн. Ол беш чыл дургузунда Тываның эң ырак, орук, харылзаа талазы-биле берге кожууннарының бирээзи Тожуга чоннуң ажы-төлүн болгаш аныяктарны үжүк-бижикке өөредип, көдээ ишчилерниң аразынга чаа культурлуг амыдыралдың аажы-чаңын, ёзу-чаңчылдарын нептередири-биле ажылдап келген. Ынчан чоннуң үжүк-бижик билири-даа, ниити культуразы-даа дыка куду деңнелге турган. Баштайгы эмчилер, башкылар-биле кады Игорь Чагович суурнуң чурттакчыларынга эң-не мурнакчы үзел-бодалдарын дамчыдып, Чазак-намның сорулгаларын тайылбырлап, берип чораан.
И. Эргил-оол 1942 чылда, Кызылдың 2 дугаар школазынга, ажылдап эгелээн. Ол 1946 чылдан эгелеп, башкы училищезинге тыва дылды база ону канчаар башкылаарын өөредип, сургуулдарга бодунуң билиин харам чокка берип чораан. Шылгараңгай башкы бодунуң эртем-билиин, мергежилин үргүлчү бедидип келген. 1953 чылда Кызылдың башкы институдунче дужаап киргеш, 1955 чылда тыва дыл болгаш чогаал салбырын чедиишкинниг дооскан.
Эргил-оол Чагович башкылап келген чылдарында республиканың дыка хөй эге класс башкылары, башкы училищезиниң доозукчулары-биле кезээде харылзажып, тыва дылды башкылаарының талазы-биле улуг дузаны чедирип, оларның санал-оналдарын дыңнап, бодунуң арга-дуржулгазын үзүк чок берип чораан.
И. Эргил-оол 1960 чылдың эгезинде эге школага тыва дылдың өөредилге номнарын үндүреринге киржип эгелээн. Ооң школаларга болгаш башкы училищезинге чыгдынган, каш катап хынаттынган хөй чыл дуржулгазы, башкылар-биле хүн бүрүнүң харылзаазы чогаадыкчы ажылынга кончуг дузалаан. Эргил-оол Чаговичиниң 1 класска ажыглаар «Тыва дыл» деп ному каш удаа эде парлаттынган болгаш программаларның негелделеринге утка-шынары тааржып турган..
Ол 1985 чылдан 1989 чылга чедир Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга эртем ажылдакчызы бооп ажылдавышаан, эге класстарга тыва дыл номнарын, программаларын тургузарынга улуг үлүг-хуузун киирген.
Кол үндүрген ажылдары:
- Тыва дыл : Эге школаның 1 класстарга өөредилге ному. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1982. – 141 ар.
- Тыва дыл : 1 класстарга өөредилге ному. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1985. – 143 ар.
- Тыва дыл :3 класстарга өөредилге ному / А. М. Белек-Баир, И. Ч. Эргил-оол. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1984. – 167 ар.
- Тыва дыл : Эге школаның 2 класстарга өөредилге ному. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1992. – 151 ар.
- Эргил-оол И.Ч., Дамба Н. Ч., Ондар Н. Ч. Тыва дыл. 2 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2012. – 160 ар.
Бо ажылдарындан аңгыда, Эргил-оол Чагович шүлүк бижип, республиканың «Хостуг арат», «Шын», «Сылдысчыгаш» солуннарынга парладып турган. Ол тыва дылдың тайылбырлыг словарын тургузарынга, Тываның ном үндүрер черинге очулга ажылдарынга киржип, бедик деңнелдиг үнелелди удаа — дараа ап чораан.
Улус өөредилгезин сайзырадырынга улуг ачы-хавыяалыг болганы дээш И.Ч. Эргил-оолга «Улус өөредилгезиниң тергиини» деп бедик атты тывыскан.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Комбу, С. С. Эргил-оол Игорь Чагович / С. С. Комбу // Тувинская литература : словарь / С. С. Комбу ; под ред. : Д. А. Монгуша, М. Л. Трифоновой. – Новосибирск, 2012. – Ар. 350-351.
- Салчак, К.Б. Игорь Чагович Эргил-оол / Салчак, К.Б.// Тываның улус чырыдыышкынының хоочун ажылдакчылары. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1970. – Ар.63-64.
Чурукту ажыглаан литературадан алган.
