Конгар Николай Салчакович – Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, ССРЭ-ниң улус өөредилгезиниң тергиини.
Ол 1940 чылдың сентябрь 10-да Бай-Тайга кожууннуң Хөл сумузунуң Хемчик кыдыында Кыйыг деп черге, хөй ажы-төлдүг, малчын өг-бүлеге төрүттүнген. 1958 чылда Бай-Тал ортумак школазын дооскаш, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң төөгү болгаш филология факультединче дужаап кирип алган. Николай Конгарның башкы болур күзели 9 класс турда боттанган. Ооң даайы Константин Тоюң, хүндүткелдиг башкы, Николай 3-4 класстарга турда, башкылап, бодунуң талантылыын, салым-чаяанныын үлегер-чижек кылдыр көргүзүп чораан. Даайы хенертен озал-ондакка таварышкаш, чок апаарга, Николай «сээң ажыл-херээңни уламчылаар мен, даай, башкы мергежилин чедип алыр мен» деп иштинде даңгыраглаан.
Николай Салчакович 1963 чылда дээди эртемни доозуп алгаш, Иймеге баштайгы ажылчын базымнарын эгелеп, республиканың улус өөредилгези-биле холбаан. Оон ол 1965 чылда Бажың-Алаак школазынга директорлап турда, Кызылдың башкылар билиин бедидер институдунуң тыва дыл кабинединиң эргелекчизинче шилчидипкен. Аңаа харыысалгалыын, мөзү-бүдүштүүн көргүзүп, 1970 чылга чедир бедик деңнелге ажылдап, институттуң директорунга чедир депшээн. Ол үеде Чырыдыышкын яамызының сайыды турган Дөжүлдей Бүрзүнеевич аныяк удуртукчунуң бедик негелделиг, организакчы ажыл-ижин үнелеп көргеш, 1970 чылда Чырыдыышкын сайыдының оралакчызынга томуйлаан.
Н. Конгар Чырыдыышкын сайыдының оралакчызы бооп дөрт чыл ажылдаан соонда, 1974 чылдың февральдан 1975 чылдың августка чедир СЭКП Тыва обкомунуң лектору болуп, а ооң соонда пропаганда болгаш агитация килдизинге оралакчылап чораан. Чымыштыг ажыл-ишке бердинип чорза-даа, 1975 чылдан 1977 чылга чедир Москвага СЭКП ТК-ның чанында партияның Дээди школазын кызыл диплом-биле дооскан. Оон партия обкомунуң лекторлар бөлүүн удуртуп турда, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Тыва АССР-ниң Чырыыдышкын яамызының сайыдынга томуйлаан. Николай Салчакович бо эрге-дужаалга барык 15 чыл ажылдаан. Ооң салган сорулгалары, кылган ажылдары санап четпес хөй. Республикага өөредилге черлерин болгаш ортумак школаларны немей туттуруп, ажыглалга киирип, башкы кадрларын четчелеп, материал-техниктиг базаны быжыглап, өөредилгениң шынарын чогуур деңнелге бедидип чораан.
Ол 1984 чылда школа реформазы эгелээн эң-не нарын, берге үеде бодунуң билдилиин көргүзүп, кандыг-даа айтырыгларны четче-долу шиитпирлеп, бергелерни шыдамык ажык эртип, туруштуун бадыткаан.
Кызылдың өөредилге-бүдүрүлге комбинадынга өөреникчилерни 19 аңгы мергежилге белеткээр кылдыр шиитпирлээни, Кызылдың башкы училищезинге күш-ажыл болгаш черчение салбырын ажытканы, Кызылдың педагогика институдунга күш-ажыл, төөгү, күш-культура болгаш уруглар албан черлеринге дээди эртемниг кижизидикчи башкылар белеткээр факультеттерни ажытканы, реформага дүүштүр өөредилге программаларын болгаш номнарын чаартып, чогуур үезинде парлап үндүрери, оларны халас ажыглаары – Николай Салчаковичиниң ачы-хавыяазы.
1992 чылда Өөредилге яамызының сайыдының албан-дужаалындан халашкаш, бир кезек үеде өөредилге ажылдакчыларының профэвилел организациязының республика комитединиң даргазының оралакчызы бооп ажылдааш, оон 1993 чылдың декабрьда чаа тургустунган эртем-методиктиг «Башкы» сеткүүлдүң кол редакторунга томуйлаткан. Ооң сагынгыр-тывынгыр удуртулгазының ачызында «Башкы» сеткүүл өй-шаанда үзүктел чок үнүп, редакция чоорту бут кырынга туруп, быжыгып келген. Николай Салчакович аңаа 2010 чылга чедир чедиишкинниг ажылдаан.
Чогаал ажылы
Николай Коңгарның тыва чогаалга киирген үлүү улуг. Ол яамының өөредилге-методиктиг чөвүлелин башкарбышаан, өөредилге номнарының авторлары-биле сырый ажылдап, оларга дуржулгалыг башкыларны сүмелеп, чаа автор бөлүктерин тургузуп, кезээ шагда уттундурбас ажылды кылып чораан. Ол 1971 чылдан тура эге школаның 2, 3, 4, класстарынга «Төрээн чугаа», «Класстан дашкаар номчулга номнарын» болгаш ортумак школаның 4-10 класстарынга «Тыва дыл болгаш чогаал программазын» бижишкен. Оон аңгыда «Башкы» сеткүүлүнге редакторлап чорааш, чечен чогаал арнын үргүлчү чаартып, чаа шүлүктерни, ырыларның ноталарын парладырынче улуг кичээнгей салып келген. Ол даайы Константин Тоюңнуң дугайында факт-барымдааларны чыып, сактыышкыннарны бижип, ооң чырык адын мөңгежиткен. Салым-чаяанныг удуртукчу шүлүк бижиирин база шенеп чораан. Ооң шүлүктери чамдыызы ырылар болу бергилээн.
«Төрүттүнген черим», «Кызыл», «Хоочун коктуг», «Эге базым» деп шүлүктеринге аялгаларны, кады төрээн дуңмазы, композитор Анатолий Конгар чогааткан.
Шаңналдары
- ССРЭ-ниң улус өөредилгезиниң тергиини (1967);
- «Хүндүлелдиң демдээ» орден (1986);
- Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижии (1990);
- Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медалы (2001);
- Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы (2005);
- Тыва Республиканың Ордени (2010).
ССРЭ-ниң улус өөредилгезиниң тергиини, алдарлыг ажылдакчы Николай Салчакович Конгар 2012 чылда мөчээн. Өөредилге шугумун база тыва чогаалдың сайзырап-хөгжүүрүнге аажок улуг үлүг-хуузун, ачы-хавыяазын киирген, чоннуң төлептиг оглунуң адын мөңгежидип, Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурнуң школазын ооң ады-биле адаан.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал
ном саңының редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Ооржак, М. Конгар Николай Салчакович / М. Ооржак. – Сөзүглел : дорт // Бай-Тайга – уран чүүлдүң кавайы / М. Ооржак, Р. Донгак, С. Доос, А. Ондар. – Кызыл, 2020. – Ар. 55-56.
- Монгуш, Д. Чаштанчыдан чалбыыш / М. Даш-оол. – Сөзүглел : дорт // Башкы. – 2005. — № 3. – Ар. 78-82.
Чурукту ажыглаан литературадан алган.
