Назынчап (Очур) Тайгана Хертековна – шүлүкчү, филология эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның күрүне университединиң даштыкы дылдар кафедразының доцентизи.
Ол, Бай-Тайга кожууннуң Бай-Талдың Чыварлыг-Ойга, авазының дун кызы бооп төрүттүнген. Ооң адын ынчан, Моолга шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш келген, даайы, Алексей Тайгана деп адаан.
Тайгана Хертековна кырган-авазының баштайгы уйнуу, ынчангаш ооң чашкы болгаш элээди үелери кырган-авазы-биле эрткен. Кырган-авазы Манзыма Мөндүрияевна – шыңгыы, ажылгыр-кежээ, даараныр, холу куруг орбас, чонунга хүндүткелдиг эне. Ол бухгалтерлеп, садыгжылап, хууда мал-маган өстүрүп, бүдүн республикага билдингир, дээр уктуг, хам чораан. Кырган-авазының ыткан тоолдарын, тоолчургу чугааларын, ырларын, алгыштарын бичиизинден тура-ла дыңнап өскени Тайганага чогаал ажылынче дыка улуг үндезин, идиг болган.
Тайгананың авазы Мария Хертековна Очур – орус дыл болгаш чогаал башкызы. Авазы уруунга кежээниң-не тоолдарны орус дылга номчааш, оон тыва дылче очулдуруп бээр турган. Тайгана Хертековнаның чечен чогаалга сонуургалдыг, сундулуг болганынга авазының киирген үлүү база улуг.
Ол 2000 чылда школаны тергиин эки дооскаш, Тываның күрүне университединче тыва дыл болгаш чогаал салбырынче дужаап кирип алган. Бирги курстан тура-ла корреспондентилеп ажылдап эгелээн. Баштай “Хем-Белдири”,“Тываның медээлери”, “Новости Тувы” солуннарга, оон “Шын” солунга 2001 чылдан 2004 чылга чедир ажылдаан. Тайгана Назынчап 2005 чылда университетти доозупкаш, Бурятияның күрүне университединиң аспирантуразынче дужаап кирип алган. Аспирантураның баштайгы ийи чылында бодунга шыңгыы негелделиг ажылдап, Россияның күрүне бибилиотеказының электроннуг диссертациязын номчуп, Красноярск хоорайның университет база край библиотеказынга бижиттинип ажылдааш, 10 статья белеткээн… Олар Москва, Тамбов, Новосибирск, Кемерово, Томск, Улан-Удэ, Кызыл, Улан-Батор, Горно-Алтайск хоорайларга үнген эртем чыындыларынга парлаттынган.
Аспирантурага өөренип турар чылдарында аалчылар бажыңының ресторанынга официантылап чорааны амыдыралчы арга-дуржулганы берген. 2008 чылдың июнь 30-де “Россия чонннарының литературазы – алтай, бурят, тыва, хакас, якут, литературалар” деп тускай мергежилге Тайгана Назынчап “Степан Сарыг-оолдуң прозазының этнопоэтиктиг онзагайы” деп темалыг диссертацияны камгалааш, филология эртемнериниң кандидады деп атты чедип алган.
Ол Тываже август айда чанып келгеш, сентябрь 1-ден эгелеп, Е.Т. Чамзырынның эргелекчилээни тыва аас чогаалы болгаш литература кафедразынга башкылап эгелээн. Университетте ажылындан аңгыда, Тайгана Хертековна, Кызылдың 9 дугаар гимназиязынга, шүлүк бижиир салым-чаяанныг уругларны хаара тудуп, “Уран сөс” бөлгүмүнүң ажыл-чорудулгазын уламчылап турган.
Тайгана Хертековна алган билиглерин улам делгемчидип, Тываның күрүне университединиң тускай мергежил чедер 2 чылдың курстарын дооскаш, 2012 чылдың декабрь 26-да, англи дылды ажылынга ажыглаар эргелиг болуп, дипломну алган. Ол Москваның күрүнениң лингвистиктиг университединиң Евразия институдунуң англи дыл мергежилин дооскан.
Т. Хертековнаның чогаалдары база эртем диссертациязы, статьялары авторну Япония болгаш Кореяда русистика талазы-биле шинчилелдер кылып чоруур эртемденнер, коллегалары-биле таныштырган, амгы хүннерде харылзажып чоруур.
Чогаал ажылы
Т.Х. Назынчаптың шүлүк бижиир салым-чаяаны бичии турда-ла көстүп келген. “Улуг-Даш” деп баштайгы шүлүүн 3 класска өөренип тургаш, бижээн. Кырган-авазының аалы Хемчик-Бажының “Улуг-Даш” деп чайлагга турда, аңаа чайлааш, чайлагның каас чараш чурумалын, бойдузун дамчыдар сеткили-биле шүлүүн бижээн. Бичии шүлүкчүнүң баштайгы мөгейикчилери ооң угбалары болган. Олар шын-на сеткили-биле сонуургап, чаптап, шүлүктү чара бижип ап турганнар. 1994 чылда, Тайгана 12 харлыг турда, башатайгы шүлүктери парлаттынып эгелээн.
“Көсчүгеш” деп чогаал бөлгүмү Тайгананың чогаал делегейинче оруун ажыткан. Бичии школачы уругнуң сонуургалын улам күштелдирип, хей-аъдын көдүрүп чораан. Бир-ле хүн Бай-Тал школазынга “Сылдысчыгаш” солуннуң коллективи аалдаан соонда, ол школаның өөреникчилеринге “Коңгулуур” деп чечен чогаал арнын ажыткаш, “Сылдысчыгаш” солунга оларның шүлүктерин чырыткан. Ынчан Т. Назынчаптың “Улуг-Даш”, “Сыынныг-Чарык” деп шүлүктери бир-ле дугаар чырыттынган. Оон бээр-ле Тайгана Очур деп ат-биле парлаткан шүлүктер барык солуннуң дараазында арыннарынга үнүп, республикага салым-чаяанныг бичии уругнуң адын таныштырган. Ооң шүлүктери “Эне сөзү”, “Тываның аныяктары”, “Хемчиктиң сылдызы” солуннарга доктаамал парлаттынып турган.
1997 чылда, Тайгана 15 харлыг турда, “Күзелим” деп баштайгы ному Тываның күрүне типографиязынга 2000 экземплярлыг парлаттынган. Ол номунда Тайгана бодунуң төрээн черинге ынаан, үнүш-дүжүт болгаш дириг амытаннар, бойдус камгалалынга бердингенин, өзүп келгеш, кым болуксап чоруур күзелин илереткен. “Тываның уруглар чогаалында онзагай болуушкун, улуг чедиишкин. Он беш харлыг өөреникчи уруг ном үндүрген дээрге, анаа-ла бир чүве эвес-тир. Ону үе-чергези школачылар сонуургап, магадап хүлээп алгаш, ону өттүнүксээрлер база арбын болур” деп башкы, билдингир очулдурукчу Борис Казырыкпай демдеглээн.
2011 чылда Т.Х. Назынчаптың кырган-авазының чырык адынга тураскааткан эртем ному чырыкче үнген.
Автор школачы тургаш-ла, 200 ажыг шүлүктерни бижээн. Ооң шүлүктеринге бот-тывынгыр композиторлар аялгаларны бижээн.
Сургуул чылдарында Т.Назынчап өске-даа чогаал бижиир эштери-биле, С. Комбунуң удуртканы “Алантос” деп чечен чогаал каттыжыышкынының кичээлдеринче барып турган.
Ол университетке өөренип тургаш, чүгле “5”- ке өөренир, тергиин эки студент бооп, эртем-практиктиг конференцияларга, чогаалчылар семинарларынга, Тываның кожууннарынга, Волгоград, Томск, Улан-Удэ хоорайларга аас чогаал мөөрейлеринге үргүлчү киржип, дээди шаңналдарны ап, уран-талантылыын, салым-чаяаныын бадыткап чораан.
Ооң шүлүктери “Россияның чогаалчызы”, “Сибирьниң оттары“ , “Сибирьниң афины” деп билдингир сеткүүлдерге, “Чаа хүннүң чырыы” деп чыындыга парлаттынган.
Т. Хертековнаның эң бир дугаар “ С.Сарыг-оолдуң чогаалының дөстери” деп ажылы аспирант чылдарында бижиттинген. Ол статьязы эртем чыындызынга парлаттынган. Ынчалдыр-ла статьялар улажып, сан-даа, шынар-даа талазы- биле көвүдээн.
2011 чылда Т. Хертековнаның “С. Сарыг-оолдуң прозазының этнопоэтиктиг онзагайы” деп аттыг монографиязын Эртем болгаш өөредилге яамызының Национал школалар сайзырадыр институдунуң эртем чөвүлелиниң шиитпирин ёзугаар парлаан.
2013 чылда “Түрк дылдыг төрел чонаар литературазы” деп пособиези чырыкче үнген.
Салым-чаяанныг шүлүкчүнүң, чогаал делегейиниң чырык, чараш сылдызының, уран-талантылыг башкының шаңналдары санап четпес хөй.
- 1998 чылда Т. Назынчап 10 класс дооскан соонда, чогаал ажылынга чедиишкиннери дээш, Москваның “Тишково” деп уруглар курортунче дыштаныр путевка-биле шаңнаткан.
- Т. Хертековна сургуул чылдарында А. Ч. Делегтиң удуртулгазы-биле күш-культураның сула шимчээшкиннер терминнерин бөлүк эштери-биле тыва дылче очулдургаш, дээди үнелелди алганнар.
- Ол университетке тергиин эки өөредилгези дээш, Кызыл хоорайның Чагыргазының база Тыва Республиканың Президентизиниң стипендиады болур эргени чаалап ап чораан.
- Хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржилгези база чогаадыкчы мөөрейлерге чедиишкиннери дээш, университет “Тагарское” деп курортка дыштаныр путевка-биле шаңнаткан.
- 2002 чылда Улуг-Хем кожууннуң Арысканга болуп эрткен “Арысканга адааннажыыл” деп республика чергелиг чогаалчыларның аянныг номчулга мөөрейинге киришкеш, 1-ги черни алган.
- К.-Э. Кудажының Улусчу чогаадылга бажыңынга болуп эрткен юбилейлиг кежээзинге аянныг номчулга мөөрейинге киришкеш, 1-ги черни алган.
- 3-кү курсту доозуп тура, журналистика ажылынга чедиишкиннери дээш, аныяктар комитеди “Делфий оюннарынга” киржиринче чалаан.
- Томск хоорайга болуп эрткен Сибирьниң аныяк чогаалчылар семинарынга киришкеш, “Семинарның ажыдыышкыны” деп ат алган. Ону алтай дылда “Алтайның чолмоны” деп солунга “Тайгана – семинарнын ачылтазы” деп статья херечилеп турар. .
- 2003 чылда ийи кезектен тургустунган Делегей чергелиг шүлүкчүлер мөөрейинге киришкеш, 1-ги черниң шаңналын алган.
- Тыва Республиканың культура болгаш национал херектер талазы-биле яамызының Хүндүлел бижии (2004);
- 200 хире аспирантылар аразынга болуп эрткен мөөрейге киришкеш, тергииннер санынче киргеш, Доржи Банзаров аттыг стипендияга төлептиг болган.
- Кызыл хоорайның Чагыргазының Хүндүлел бижии (2005);
- Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының Хүндүлел бижии (2009);
- Чазак Даргазының Хүндүлел бижии.
- 2010 чылда Бүгү Россия чергелиг студентилер олимпиадазының 1-ги турун организастап, эрттирип, идепкейлиг киржилгези дээш, ТувГУ — нуң ректорунуң шаңнал бижиин алган.
Назынчап Тайгана Хертековна бичии чорааш-ла, долгандыр турар бойдустуң каас-чаражын эскерип, өртемчейде бар-ла чүүлдерни магадаан көрүжүн, өөрүшкү, ынакшыл сиңген арыг сеткилин байлак төрээн дылы-биле номчукчуларга чедингир кылдыр илередип эгелээн.
Ол – чогаал шинчилекчизи, бешки салгалдың чогаалчызы, онзагай салым-чаяанныг аныяк шүлүкчү.
Амгы үеде уран-талантылыг башкывыс эртем биле чогаал ажылын чергелештир кылып, улуг үлүг-хуузун киирип чоруур.
Салган сорулгазы, бодаан күзелдери меңги чечээ ышкаш оңуп өшпес, сүлдези, хей-аъды бедик, аныяк чогаалчының чедиишкиннери эртем-даа оруунга, чечен чогаал-даа делегейинге ам-даа уламчылаар дээрзин бүзүрээр бис.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткеп, бижээн.
Ажыглаан литература:
- Сеткилимниң дээжизин сөңнексээр мен : Т. Х. Очурнуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан метод-библиографтыг материалдар / А. С. Пушкин аттыг Национал б-ка: Эртем-метод.килдис ; тург.: Ю.Ю. Оюн – Кызыл: НБ-ның РПК, 2014 – 46 а.
- Танова, Е.Т. Тываның чогаалчылары: намдар-төөгүзү, ажыл-чорудулгазы. – Кызыл: ОАО “Тываполиграф”, 2013. – А. 182.
Чурукту интернет четкизинден алган.
