Аът бажын черге кагбас. Тыва кижи аъдының бажын ыяш будуунга азып каар. Аъттыг чоруур болза, аштан кижи өлбес дижир, ол хире ачылыг мал-дыр. Шаандагы тывалар өлген аъттың бажын ыяшка азып каар, бурганнай берген хамның сөөгүн сериге ажаап каар, оларның арыг сөөгүн довуракка боравас дижир.
Берттинген ивини черге кагбас. Тожу чонунуң ынак болгаш кедилиг хөлгези – иви. Балыгланган азы хол-буду берттинген ивини тожулар черге кагбас. Ивизин черге каапкан кижи бодунуң аарыг эжин каапканы-биле дөмей дижир.
Аъттың ыдык челин дөңгүрертир кыргып болбас. Тыва кижиниң хей-аъды мунар аъдының ыдык челинде дижир. Аъттың ыдык челин кезип каарга, кижиниң сузу бастынар дижир.
Шары бажынга чүген сукпас. Шарыны бурундуктаар, ыңгыржактаар, ынчаарга аътты чүгеннээр болгаш эзертээр, оларның хер-херекселин солуур болза, кодан малы хоозураар дижир.
Кыс тевени бодаганындан чарып болбас. Тевени муңгак мал дижир. Оглунуң өлген черинге теве үш чыл улай келир болгаш ол черге ыглап-ла турар.
Кошкар мыйызын октап болбас. Хой биле аътты «изиг тыныштыг малдар» дээр. Тыва кижи кошкар мыйызын эт-сеп азар ааткыыш кылып алырга, байыыр дижир. Ыдыктыг аътче кымчы арынмас. Ыдыктыг хойже бижек арынмас. Ыдык аъттыг чылгыдан кулун безин оорлап болбас. Ыдык ирттиг кодан хойдан хураган безин оорлап болбас.
Сарлык бугазын кыжын коданга баглап болбас. Сарлыкты «аң төрелдиг мал» дээр. Кыштың кончуг соогунда сарлык бугазы бедик даглар бажындыва үне бээр, кандыг-даа сооктан доңмас, бөрүден-даа кортпас.
Тыва кижи баглаашты балды-биле одура шаппас, мал кажаазын бузур үрегдевес. Эзерлиг аът баглааш чанынга дыштаныр. Кодан хой кажаазының иштинге чыргаар. Малчын кижи малының турар черин, оъттаар черин, хонар кажаазын шагның дөрт ээлчээнге таарыштыр хумагалаар.
Алган дөзү: М.Б. Кенин-Лопсан «Тыва чаңчыл». Кызыл, 2017 ч.
Чуруктуң алган дөзү: Интернет четкизи
#тыва #тыватөп #традиции_обычаи #базымчалаары_хоруглуг_азырал_малдар #бурунгу_ужурлар