Хоруглар дээрге «ынчап болбас, хоржок, хоруглуг» деп чүүлдү илередип турар. Чоннуң чаңчылдарында, ёзулалдарында, угаадыгларында «болбас, хоруглуг» дээн чүве хөй ажыглаттынып турар. Хоругларның дузазы-биле уругларны, келир үениң салгакчыларын эки чаңчылдарга, эттиктиг дүрүмнерге өөредип, чараш чүүлдерге чаңчыктырып турар. Кижизидилгеге, суртаал-угаадыгларга-даа хоругларның дузазы улуг болгаш эргежок чугула.
Дараазында хоруглар-биле таныжаалыңар:
Өг даштында бызаа челезиниң, анай хураган хөнезиниң кыры-биле кылаштавас. Өгже кымчы, кижен, боо тудуп алгаш кирбес. Өгге келген кижи өөктерин четче өөктенген боор. Өгже кирерде, баштай оң буду-биле эргинни арта базып кирер. Солагай буду-биле өре негээр, аас-дыл кылыр дээн кижилер эргин артап кирер. Шай хайнып азы арага тип турда, өгге кирип келген кижини аас-кежиктиг кижи дижир. Өгге кирип келгеш, бөргүн уштур болза, хонар дээш келген кижи боор. Хонмас кижи бөргүн ужулбас. Өг иштинге хамаанчок ыңай-бээр кылаштавас. Чаңгыс черинге олурар. Өг дескинмес. Өгге кижи кирип кээрге, аштанып-арыгланмас, хүл, бок төкпес.
Олурарда эжик талада будун дискектенип орар. Ол дээрге бо өгге олча-омак хөй болзун дээни ол.
Аякта шайны солагай холу-биле бербес. Ийи холдап, азы оң холу-биле бээр. Баганалыг өгге багана артындан бээр.
Бут кырынга тура аъш-чем чивес. Чемненирде дааш-шимээн үндүрбес. Чемненген таваан чылгавас. Аяк дүвүнге шай арттырбайн ижер. Хымысты аяк дүвүнге арттырбайн ижиптер болза, катап ижер мен дээни ол боор.
Сөөктү бижек-биле сивирбес. Кижини багай сактып, каргаар дээнде сөөк сивирер.
Дуңмазы акызының бижээ-биле эът кезип чиген болза, үзүн аштавайн бээр.
Ынаадан туттунуп турбас. Чүге дизе херээжен кижи божуурда, ынаадан туттунар.
Орун кырынга чыдып алгаш, ырлавас, ыглавас. «Чыргалдыг-даа болзуңза, орунга чыда ырлава. Човулаңныг-даа болзуңза, орунга чыда ыглава» дээр. Орунга кижи удувас болза, бижек азы хачы салып каар.
Аалдың дөжээнге олурбас. Лама кижиниң орунунга олурбас. Херээжен кижиниң орунунга эр кижи олурбас.
От-биле ойнавас. Отче бок кагбас, от бужартай бээр. Отче согуна карты кагбас, карак аарыыр дижир. Отту амыдыралдың үндезини деп хүндүлеп көөр. От орну баспас, ону артавас, Аъш-чемниң дээжизин отче өргүүр.
Паш тигерде, пашты эжикче ийлендирбес. Дөрже ийлендирер. Пашче хойтпак, сүт кударда, эжикти хаап алыр. Эжикче көргүзе кутпас.
Бичии уруглар улуг улустуң чугаазынга киришпес, мурну-биле эртпес, улуг улустуң адын адавас. Аалчылар келирге, чеди хардан бичии назылыг уруглар дашкаар үнүп чоруй баар.
Аныяк назынында таакпы тыртпас, арага ишпес. Таакпы сунарга, «Таакпылавас мен» дивес, тыртпас-даа бол, ужур аайы-биле хүлээп алыр.
Бижекти, хачыны шиш бажын угландыр бербес. Бижекти суугуга шалывас.
Херээжен кижи быктын даянмас.
Эргин кырынга олурбас. Эргинни базып болбас.
Эрги хептиң моюндуруун октавас, арттырып аар. Кедер хевиниң моюндуруун хүндүлээр. Ында хей-аът бар дээр.
Сүт кудуп турган савага суглавас, сүт кырынче суг кутпас, сүттү кайы-хамаанчок төкпес.
Кара суг бажынга аал хонмас. Суг бужартадып болбас. Агым сугга хир чугбас. Сугну узуп алгаш чуур.
Ай үнген, хүн үнген чүкче, хем-суг, булак бажынга, чанынга ичелеп, албаннавас.
Чер шыйып, каспас. Төрээн черин хүндүлээр. Кижини черге хөөп, орнукшудар болгаш, черни казарга, ону балыглааны-биле дөмей. Тудуг тударда, эки хүннү айтырып, билип алыр.
Аза, бук хөлеге эдерер. Ынчангаш хөлеге баспас. Хүл баспас. Хүлде истен азалар кижини билип алыр дээр.
Кежээ хүн ашканда, хүл, бок төкпес, ак чем үндүрбес, дыргак кеспес. Кескен дыргаан өрттетпес, хамаанчок октавас. Кескен дыргаан “Сен мени эрликке өштүг кылба. Мен сени инекке өштүг кылбаайн” деп чугаалааш, от кыдыынга хөөп каар. Кежээ хүн ашканда, дыргактарның адаанга кижиниң сүнезини чаштынар дижир, ынчангаш хүн ашканда дыргак кеспес деп чугаалаары ол
Кежээ караңгыда чаш уругну үндүрерде, думчуунга хөө чаап алыр, аза-буктан камгалап турары ол.
Имирде уругларны даштыгаа ойнатпас. Ол үеде аза, бук чүгүрер.
Хоруглар үлегер домактарда
- Ажылды далдава, алдарны өкпелеве.
- Малгаштан деспе – бай чуртталгаң ол,
- Довурактан деспе – тодуг чуртталгаң ол.
- Ажынгаш арга кирбе, дарынгаш даг үнме.
- Чараш чечек чулба, чаш ыяш кеспе.
- Эжиң ымзандырба, энииң аштатпа.
- Ийи кижи аразынга хоп сөглеве,
- Ийи ыт аразынче сөөк октава.
- Хүнүн бодава, кедизи бодап чуртта.
- Ынак эжиңни ыт диве, ыңгыржакты эзер диве.
- Ыядырын билбес ылчың болба, коргарын билбес хопчу болба.
- Кадырга далашпа, кадыгга харлыкпа.
- Алыксак-чиксек болба, ажырымчы чорба.
- Арнынга алгааш, артынга бактава.
- Хөй-биле хөлзеве, көгээржик сүрбе.
- Улуг мен дээш улуургава, аныяк мен дээш адыыргава.
- Оглуңну опчокка өөретпе, кызыңны кыяңга өөретпе.
- Өөңге олутпай болбас, өөрүңге өжээти болба.
- Эки келзе салдынма, бак келзе туттунма.
- Эмдик аътка октатпа, эзирик кижиге чалчытпа.
- Бак кижиниң аайынга кирбе, баларлыг сугже аъдың чыгава.
- Кеди чоктан халбактанма, кежиг чоктан кежиксеве.
- Тура чоктан туттунма, дуза чоктан диленме.
- Хээлини аклыксава, хээректи кедиксеве.
- Аксың-биле аал көжүрбе, дылың-биле дыт ужурба.
- Хопчуга сөс сөглеве, кокайга хой кадартпа.
- Эки эжиңни чокка чыгава, эки аъдыңны дошка чыгава.
- Чок чүвени аазава, чоржаң аъдың мактава.
- Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас.
- Эртемниг мен дээш билииргеве, эргелиг мен дээш менээргенме.
- Кодурлаан хойдан дүк кордава, хоойлу билбес кижиден дуза манава.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Алган дөзү:
- Серен, П. Хоруглар / П. Серен. – Дорт сөзүглел // Моолда Сенгел тываларының чаңчылдары / П. Серен. – Кызыл, 2006. – С. 45 – 50.
- Хертек, А. Хоруглар үлегер домактарда / А. Хертек. – Дорт сөзүглел // Өгбе чагыы / А. Хертек. – Кызыл, 2017. – С. 91-92.
Чурукту интернет четкизинден алган.
