Тыва чонувустуң өгбелерден дамчып келген чараш утка-шынарлыг ёзу-чаңчылдарывысты арыг сагып, оларны чонувуска, ылаңгыя аныяктарга тайылбырлап, дамчыдары бистиң хүлээлгевис. Эртем ажылдакчыларының тыва чаңчылдарны ханы өөренип, өске-даа чонга таныштырып, оларны номнарга, солун-сеткүүлдерге уттундурбазы-биле чырыдып, салгалдан салгалдарже дамчыдып чорууру өөрүнчүг.
Улан-Батор хоорайның Сенгелде чурттап чоруур тываларның ёзу-чаңчылдарын ТГШИ-ниң бижик болгаш дыл секторунуң кол эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Полина Серен «Моолда Сенгел тываларының чаңчылдары» деп номунда тодаргайы-биле бижээн.
Мал өзээри болгаш ооң эъдинге хамаарышкан ёзулалдар
Малды азырап өстүрүп алгаш, ооң эъдин хереглээри-биле азы чиш белеткээр таварылгада өзээрде, сагып кылыр ужурлуг тускай ёзулалдар бар. Эң баштайында чогумчалыг хүннү ламадан айтырып алыр. Тааржыр хүн айтырып албайн өзээрге, «бөрүге дөмей, бөрү дег хамаанчок мал өлүрүп турар» дээр. Мал өзээр хүн тодараттынган соонда, ону кылыр тускай кижини чалап алыр. Ол кижини «хөй өзээр кижи», «инек соггар кижи» деп чугаалавас, а кара кижи деп ойзу адаар. Ол кижини чалап чеде бергеш: «Биске чаа мүн херек бооп-тур. Силер чайлыг болзунарза, баар силер бе?» деп айтырар. Малды «өзээр, соггар» деп сөстерни дорт ажыглавас.
Янзы-бүрү чүзүннүг малдың аразындан ак чүзүннүг мал онзагай. Ак хойну арыг деп көөр, ону эки чүүлдүң, найыралдың демдээ деп санап турар. Ынчангаш хүндүлүг аалчызынга ак чүзүннүг хойну өзеп бээр. Өгнүң ээзи өзээр хойну шилип алыры-биле коданда хой аразынче аныяк оол-биле кады кирер. Холунга бижек тудуп алгаш хой аразынче кирбес. Чүге дээрге бижек тудуп алгаш, хой аразынче кирерге, мал эвээжээр дээр.
Өзээн малы кыс болза, төл савазының аксынга доора сиген туткаш, «Кодан хойнуң өзер кавайын эвес, а сиген кестим» деп чугаалааш, кезер.
Эътти бузуп кезерде, сагыыр ужурлуг чүүлдер бар. Эъди биле сөөгү дең турар кылдыр кезер. Дең эвес кылдыр кезерге, эъди чок сөөк артып каап болур. Баштай төштү адыра кезип аар. Ооң соонда балдыр безин кезерде, «Тайып аңдарлып турза-даа, чарын хуянын октава. Колдап-дилеп чорзуңза-даа, балдыр безин чиве» деп чугааны бодап тургаш, кезер.
Ээгилерни оң талакы өскүс ээгиден адырып эгелээр. Ээги бажын сыйбайн адырар. Молдурукту адырарда, артын узун кылдыр кааптар болза, буян-кежиктиг боор.
Хөрек, ужа кылдыр бузуп кезерде, көп-белдирден үлей кезип алгаш, ийи будун адырып аар. Оң, солагай талазынга үш-үш ээги арттырар.
Хөрек эъдин кезерде, хендирбе эъдин чарынның эъди-биле ээгиниң бажын дужааштыр чара кезер. Моюн хендирбезин чавыс хендирбеден чара кезип адырар.
Хөй өзээн кижиге ыяап-ла өс, өскүс ээгини эът-биле кады берип каар.
Эътти азарда, өг ханазынга азы чагыга азар. Ону азарда, эң баштай бажын, ооң соонда оң талакы ээгилиг холун ээгизин бээр көрүндүр азар. Ооң соонда моюн, хендирбе, солагай талакы ээгилиг холду азар. Оон оорганы, ужаны, солагай бутту дараалаштыр азар. Төштү калбак чүве кырынга салыр, азы ынаага өрү көргүзе кыстырып каар.
Эр кижилер хойну өзээринге дузалажып турда, херээжен улус хойнуң ишти-хырнын аштап чуур.
Мөөнге хан кударда, чоон шөйүндү үнген черин үш катап дуй баглаар. Ынчаар баглаарга, малдың өзүп-көвүдээриниң демдээ.
Хураган савазынга чаг суккаш, кадырып каар. Шара чоруур болза, «хой көвей болзун» деп йөрээгеш, өрттедиптер. Ынчаар кылырга, бүдүн хой эъди-биле от дагааны дег санаттынар.
Эң хүндүлүг чем – хой бажы. Ынчангаш хой өзээнде, аалчыны, улуг назылыг кижини хүндүлеп баш хайындырар. Хой бажы хайны бээрге, эң улуг назылыг кижиниң мурнуга куду көрүндүр салып каар. Ол кижи хой бажының кулаан кескеш, оолдарга үлеп бээр. Кулак иштинде сөөгү хайынган болза, ону кескеш, анык оолдарга азы күдээзинге бээр. Таалайын «уран болзун» дээш, уругларга бээр. Хаайын чушкааш, чымчак черин ытка каап бээр. Башты эки хемдиир. Мээзин чип, аргылап хемдээш, сөөгүн отче каар.
Изиг ханаан соонда, кожаларынга изиг мүн азы чаа мүн ижиртир дээш, изиг хан чедирип бээр.
Кожаларынга изиг хан үлей салыр кижи бөргүн, тонун кеткеш, тонунуң өөктерин дөгерезин өөктеп алыр. Ол дээрге кады чурттап турар кожаларын хүндүлеп көргени ол.
Эң-не баштай төш бажындан, кадыг хан бажындан, өскүс ээгиден, кудурук бажындан эътти бичиини кескеш, отка амзадып, отче курайлап салыр. Дараазында ыдының үлүүн бээр. Ооң соонда улуг назылыг кижилиг өгден эгелеп, эътти саваларга үлей салыр. Эр кижиниң үлүү дээш чумур бажы, чаш кижиниң дээш кара-бүүрек, чүрек салыр.
Чумурда хан бажын өгнүң ээзи бодунга арттырып алгаш, боду чиир. Чүге дээрге чумурда хан бажы – хөреңги, буянның хавы дээр. Ону херээжен кижи чиир болза, ол кижи ада-иезиниң аалынче чанып чоруй баар дижир.
Өскүс баар биле саргыякты кожаларынга бербес.
Херээжен кижи хой бажы, ужа, чарын дээн ышкаш эъттерге баштай хол дээп, кезип чивес. Ол эъттерге улуг назылыг кижи азы өгнүң эр ээзи хол дээп кезер. Хол дээп кескен соонда, өске кижилер ап чип болур.
Эр кижи баштың думчуун, маадыр куйга чивес. Баштың думчуун чиир болза, аңнап чорда, аң чыт алгаш, хлюп чоруй баар дижир. Маадыр куйганы чиир болза, тар кызаа орук азы арт кырынга өжээнниг дайзынынга таваржыр дээр.
Үттүг-чарынны чигген кижи үдүнүң эъдин чивес, арттырып каар. Үдүнүң эъдин чигген болза, үттү чире кезип каар. Чүге дээрге чарын – малдың дөзү, ызыгуур үндезини, кежик-буяны чыылган сөөк дээр.
Чарын эъдин чааскаан чивес. Даайының чанынга чарын тутпас, чивес.
Дылды бичии кижиге бээрде, дыл бажын одура кескеш бээр, кара аас дылга кирбезин дээш ындыг.
Төштү ырак орук чоруур кижи база хүрежир дээн мөге кижи чивес. Чүге дизе, мал чыдырда, эң-не баштай черге дээр кезээ – төш болур.
Өзеп чигген малының сөөктеринге хамаарылгазы база тускай болур. Хойнуң кажыын, чарнын, довуун кайы хамаанчок октавас.
Кырны эки хемдээш, үдүнче чиңге хендир азы ыяш суккаш, ынаага кыстырып каар. Ынчап каарга, мал-маганга ыт-куш, багай чүве дегбес болур дээр.
Кажыкты эки арыглап хемдиирге, эки аъттыг болур. Довукту эки аргылап хемдиирге, оглу чараш болур деп чүүл бар.
Соп чигген аъдының бажын аът мыяа-биле каастааш, оваа азы кижи баспас арыг черге, хаяларга салып каар.
Чиш кылдыр хөй малды соп, эъдин чишке белеткээн соонда, чула айы деп ёзулалды эрттирер. Хөй малды өзээн болганда, буруузун миннип, хөй нүгүлдү арыглаар сорулга-биле, соккан малдың соңгузу деп чуланы бир ай дургузунда кыпсыр ёзулал. Он бир айның ортан үезинден он ийи айның ортан үезинге чедир болур. Ол ёзулалды сагывас болза, мал хораачал болур.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа Полина Серенниң
«Моолда Сенгел тываларының чаңчылдары»
деп номундан белеткеп бижээн.
