Чамыяң Кок-оол Топуевич – ат-сураглыг прозачы, хоочун башкы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Ол, 1931 чылдың февраль 5-те, Тес-Хем кожууннуң Орукку-Шынаа деп черге төрүттүнген. Көк-оол эрес-кежээ малчын араттың өг-бүлезинге бичиизинден тура төлептиг кижизидилгени алган, ажыл-ишке дадыгып өөренген.
Араттарның бичии ажы-төлүн номчуурунга болгаш бижииринге өөредип турган чайлаг школазының эге клазын, Самагалдайның чеди чыл школазын дооскаш, колхозка түр када малчыннап ажылдап турган.
Ынчан школаларга башкы кадрлар чедишпезинден, Көк-оолду районнуң улус өөредилге килдизи Кызылдың башкы институдунда эге класстар башкылары белеткээр курстарже өөредип чорудупкан. Көк-оол, ылаңгыя эге класстарга, тыва дыл, сан башкылаарының методиказының теориязын болгаш практиказын ханызы-биле шиңгээдип ап, алды ай хуусаалыг курсту чедиишкинниг доозуп алган.
Көк-оол Топуевич 1949 чылдың август 15-те Самагалдай школазынга ажылдап эгелээн. Удаваанда ол Чыргаланды школазының өөредилге эргелекчизинче, ооң соонда Кызыл-Чыраа школазының директорунче депшээн. Районнуң улус өөредилге килдизиниң идегелин эки ажыл-ижи-биле бүзүредип, башкылар коллективиниң ажыл-чорудулгазын билдилии-биле организастап, өөредилге-кижизидилге херээн экижидериниң чаа арга-методун тып, бедик деңнелдиг, үре-түңнелдиг ажылды көргүскен. Ажыл-ижи чай чок-даа болза, башкы училищезин, оон педагогика институдун бот-өөредилге-биле доозуп алган.
Дараазында чылдарда Белдир-Арыгның, Ү-Шынааның, Ак-Эриктиң, Туранның, Кара-Хаактың, Чербиниң школаларынга башкылап чораан. Аңаа бичии чаштарны өөредип-кижизидер херекке төлептиг үлүүн киирип, дуржулгалыг тыва дыл, төөгү башкызы адын ол бадыткаан.
Көк-оол Топуевичиниң башкы ажылының арга-дуржулгазы улуг, бай-байлак. Хоочун башкы дузалал школазының 5-6 класстарынга «Тыва дыл» номун чогаадып тургускан. Оон аңгыда, мергежилгелер номун тургузуп, бижииринге киришкен.
«Улус өөредилгезиниң тергиини» деп хөрек демдээн, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы деп хүндүлүг атты Көк-оол Топуевичиге тывысканы, ооң Тываның улус өөредилгезиниң херээнге киирген улуг ачы-хавыяазын долузу-биле бадыткап, көргүзүп турар.
Чогаал ажылы
К. Т. Чамыяңның башкылап чораан байлак арга-дуржулгазы чогаал ажылынга салдарлыг болган. Ынчангаш ооң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы колдуунда уруглар чогаалы-биле сырый харылзаалыг. Ол уругларның хар-назынынга дүүштүр солун, амыдыралчы, ажыктыг чогаалдарны бижээн.
К. Чамыяң чогаал ажылын 1965 чылда эгелээн. Баштайгы чечен чугаазы «Күзел кырывас» деп ат-биле 1965 чылда «Шын» солунга парлаттынган. Ол багай эвес үнелелди алган. «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарынга чарлаттынып турган мөөрейлерге киржип, шаңнал-макталдарны ап чораан.
Ооң чогаалдарын номчукчулар баштай дээрезинде республиканың солуннар болгаш сеткүүлдер арыннарындан сонуургап, номчуп, ооң маадырлары-биле таныжып ап турганнар.
Чогаал бижиир арга-дуржулгазы улгадып келгени-биле, тоожулар бижип эгелээн. Чоорту ол бүдүн-бүдүн ханы уткалыг номнарны номчукчуларга сөңнээн. Баштайгы ному «Чаңгыс аалдың кижилери» деп солун ат-биле 1974 чылда чечен чугааларының чыындызы үнген, номчукчуларның дораан сонуургалын чаалап алган. Дараазында чылдарда «Кыштагда чырык» (1977), «Ханы дазыл» (1981), «Часкы хөөннер» (1984), «Мөңгүн оттук» (1989), «Хаяа» (2001) деп номнары парлаттынган.
1988 чылда Москваның «Современник» деп ном үндүрер чери чогаалчының «Кыштагда чырык» деп тоожузун болгаш чечен чугаалар чыындызын чырыкче үндүрген. Ону РФ-ның Чогаалчылар Эвилелиниң литконсультантызы В. И. Чукреев орус дылче очулдурган.
Автор көдээ школаларга ажылдап чораан болгаш, ооң чогаалдарының маадырлары көдээниң ажыл-ишчилери, өөреникчилер биле башкылар, олар шупту эки мөзү-шынарлыг.
«Хүлүмзүрүг», «Мээң башкым», «Кээргел» деп чечен чугаалар башкы кижиниң ажыл-ижинге тураскааткан. Ол башкы кижиниң чымыштыг ажыл-ижин бүзүренчиг кылдыр дамчыдып шыдаан.
«Мээң башкым» деп чечен чугаазында автор башкы мергежилин чүге шилип алганын, ооң онзагай талазынга доктааган.
«Ыяш демдек», «Ийи чоос», «Арылар», «Опай-оолдуң отряды» дээш оон-даа өске чечен чугааларында мөзү-шынар темазы колдап турар. Дыка хөй чогаалдарын дамчыштыр уругларны эки мөзү-бүдүшке кижизидип турар.
Чогаалчының сагыш-сеткилиниң чырыы «Шөлээ өйүнде» деп чечен чугаазында төрээн чери Тестиң агаар-бойдузун уран-мерген сөстер-биле чураанындан көскү.
«Ханы дазыл» ниити өөредилге черлеринде болуп турар амыдыралдың чидиг айтырыгларын көдүрүп, номчукчуну ук теманы сайгарып көөрүнче кыйгырып турар чогаал.
К. Чамыяң проза жанрындан аңгыда шии чогаалын база шенеп бижээн. Хойжуларның ажыл-ижинге тураскааткан «Өңнүктер» деп шиизи авторнуң уран-талантылыын бадыткап турары ол.
Салым-чаяанныг башкы, талантылыг чогаалчы – Көк-оол Топуевич Ю.С. Рытхэунуң чечен чугааларын тыва дылче чедимчелиг очулдуруп, номчукчуларның сонуургалын чаалап алган.
К. Чамыяң ‒ тыва литератураның сайзыралынга, ылаңгыя уруглар чогаалын хөгжүдеринге чогаадыкчы үлүг-хуузун киирген чогаалчыларның бирээзи.
Ол 2004 чылдың июль 29-та мөчээн.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткеп бижээн.
Ажыглаан литература:
- Хертек, Т. Башкы-даа, чогаалчы-даа : К. Чамыяңның чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында / Т. Хертек // Шын. – 1993. – Сент. 24.
- Комбу, С. Көдээ амыдырал алгакчызы: чогаалчы К. Чамыяңның ажыл-чорудулгазының дугайында / С. Комбу // Шын. – 2001. – Февр. 10.
Чурукту интернет четкизинден алган.