Баг адар оюннуң кол-ла херексели ча-согун болур. Шаанда эрниң эрези дээн кижилер ча согун-биле кара адып маргыжар чораан. Байырлалдарга адаан-мөөрей кылыр маргылдааларның эң-не солуну болгаш шиитпирлии ча адары. Ылаңгыя куда дүшкен, оваа дагаан улуг байырлалдар, ёзулалдар болган черлерге ча адып маргыжар. И. У. Самбуу мынчаар бижип турар – «Ол оюнга колдуунда-ла адыгжының дээштиг адарын маргыжып ойнаар. Эр дирткен кижи ыяап-ла чаны эки адып, аңчыларга чаладып аңнаар. Аңаа аңны сегиртип бээр чораан. Хенертен тура халаан койгунну, ча-согуну-биле, белен эвес чораан хирезинде-ле, кайгамчык аваангыры-биле кезенгеш, адып каар адыгжылар эңмежок чораан деп улуг назылыглар чугаалаар».
«… Ча-согуну инек азы те мыйызындан чуга-чуга кылдыр тавылап тургаш, хырбалап, сиир-биле шидип алыр. Согуннуң бажын хөмден кылган молдурук-биле баштап алыр. Ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг.
Ча, согун-биле баг адарда, талалар баглажып алгаш, ээлчежип тургаш адар. Чок болза ийи бөлүктежип алыр».
Баг адарының чуруму мындыг: салыкчылар багны билээнге борбактай ораап-ораап, чаның дөртен дурту хире черни хемчээгеш (бир чаның дурту бир кулаш бичии ажыг), аңаа салып каар. Даап каан багның мурнунга довуракты өпейтир төп каар. Ча адыкчызының кол сорулгазы: ол өпейтип каан довуракка деспейн, даап каан багны он катап дегзир адары болур. Кончуг аваангыр ча адар кижи чаңгыс тын-биле (тыныш) он ажыг согунну үндүр адыптар дээр.
Адаан-мөөрей үезинде ол-бо таланың киржикчилери бот-боттарының адыгжызы эки атсын дээш йөрээл салып, ону хей-аът киирерин кызыдарлар. Бир дугаар бөлүктүң киржикчизи:
Дегзин, дегзин,
Өршээ хайыракан!
Орнун орта дегзин,
Одура дегзин.
Кырын орта дегзин,
Кыра дегзин.
Аттым-аттым,
Бетинде баарды! – дээш оон-даа ыңай.
Ийи дугаар бөлүктүң улузу:
Илиг чайлазын,
Сөөн чайлазын, оой,
Карыш чайлазын,
Кыры дурту чайлазын! – дээр.
Кыдыында турган узун назылыглар, йөрээл салып, сүттүг ак шайын өрү-куду чажып, чалбарып турар:
Оюн-наадым
Хайым-на турар болзун.
Ондак чүве
Ыңай-ла турар болзун.
Аът малы
Киштежип турар болзун,
Аал ишти хөглезин.
Аъш-чеми
Төктүп турар болзун!
Оой, өршээ!
Алган дөзү:
Кыргыс З.К. Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери – Кызыл – 1990. А.61
Чурук каасталгазы интернет четкизинден алдынган
