Тамба-Сүрүң Александр Чаш-оолович – шүлүкчү, чогаалчы, журналист.
Ол Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунуң Узун-Кара-Сугнуң Белдирешке 1914 чылдың июнь 1-де төрүттүнген. А. Тамба-Сүрүң 7 харлаптарга, Тывага школа чогундан, Чадаананың алдыы хүрээзинге өөредири-биле ачазы аппарып каан. А. Тамба-Сүрүң ол хүрээни тергиин өөредилге-биле дооскан боорга, Тибетче эмчи-лама сургуулунче барып өөренир кылдыр хүрээниң улуг ламалары шиитпирлээн турган. Ынчан Тывага улусчу революция тиилээн, эрге-чагырга чаарттынып турда, 1925 чылда А. Тамба-Сүрүң хүрээден дургуннап үнгеш, ол олчаан ынаар барбаан.
Тамба-Сүрүң 1930 чылда Чадаанага чаа тыва бижикке өөренген. Ынчан башкылап Киров (Шунчук-оол), Тока, Даржаа сугларның ачызында үш-дөрт хонганда-ла, бижип, номчуп, санап турар апарган. Ынчангаш Шемиге түр када литпунктка башкылап эгелээн. Ол аңаа 40 хире кижини бижикке өөреткен.
1931 чылда Кызылга кээрге, бижик билир кижи боорга, республика типографиязынга ажылдадып каан. Аңаа Б. Хөвеңмей-биле кады ажылдап турган. Беш чыл ажылдааш, кадыының баксырааны-биле, Чөөн-Хемчик кожуунче чангаш, Теве-Хая, Кызыл-Даг, Чыргакы, Ак-Туруг суурларга литпунтка башкылап, муң ажыг кижини үжүк-бижикке өөреткен.
1938 чылда журналист кадрлар Тывага чок турганындан, “Тываның аныяктары” солунга аныяк корректорлар сургакчызы болуп ажылдай берген. Партия, чазактың айтыышкыны-биле 1939 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп Чөөн-Хемчиктиң кожуун комитединиң бирги секретарынга ийи чыл ажылдааш, база катап “Тываның аныяктары” солунга ажылдай берген. Ооң соонда партийжи даалгаларның күүседикчизи апарган. Шемиге Культура бажыңы эргелекчилеп, ус-тывыш, почта, райпо черлеринге даргалап, 1942 чылдан эгелеп, “Ленинчи орук” солуннуң харыысалгалыг секретарынга, редакторунга, “Шын солуннуң тускай корреспондентизи болуп ажылдап чораан.
Ынчан-на А. Тамба-Сүрүңнүң чогаалчы деп ат-сураа Тывага тарай берген. Ол 1949-1958 чылда Шемиге эң баштай тургустунган “Большевик” колхозтуң үндезилекчилериниң бирээзи, тос ажы-төлдүң хүндүткелдиг ачазы.
Чогаал ажылы
А. Тамба-Сүрүң билдингир чогаалчы эштери С. Пюрбю, С. Сарыг-оол-биле барык деңге шүлүк бижип эгелээн. Ынчалза-даа ону Москваже өөредип чорудар дээрге, “кадыым багай” дээш ынаваан. Ооң “Уран-чечен аныяктар”, “Хеймер карам” деп баштайгы шүлүктери республиканың солуннарынга 1935 чылда көстүп эгелээн.
Тыва шүлүк чогаалының эң-не баштайгы “Чыынды чогаалдар” (1937) деп номунга “Шеми-Бажы сериин чайлаг”, “Тыва чурту”, “Бойдус соой берди” дээш оон-даа өске шүлүктери чырыттынган.
“Көвей чоннуң хүндүлели күрүнениң сүлде демдээ”, “Чазак нам делгерезин!”, “Дошкун кинчини узуткаан” деп шүлүктер 1939 чылда парлаттынган “Чыынды чогаалдарның” ийиги үндүрүлгезинге чырыттынып, номчукчуларның сонуургалын хаара туткан.
Ол “Төрээн чурттувус” (1942), “Хат” (1965), “Шеми хемим” (1977) деп чогаалдар чыындызың автору.
А. Тамба-Сүрүң 1971 чылда мөчээн соонда, А. Даржай 1977 чылда “Шеми хемим” деп чогаалдар чыындызын редакторлааш, чырыкче үндүрген.
“Шеми хемим” деп номунда төөгүлүг болуушкуннарның дугайында “Араттың даңгыраа”, Алдан-Дургуннарның хөдэлиишкиннериниң дугайында “Оттукай” деп тоожулары, кара аскыр дугайында “Кара-ла бо”, колхозчулар дугайында “Сигенчилер” деп чечен чугаалары кирип турар.
Шаңналдары болгаш аттары:
- Тыва Арат Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү;
- “Өрүлгениң херээнге дыңзыг өөренгени дээш” ТАР-ның эртем комитединиң Хүндүлел бижии (1932);
- Кызыл Шеригге белек дузаламчызын аныяктар ортузунга эки чорутканы дээш ТАР БХП-ниң Хүндүлел бижии (1941).
Салым-чаянныг шүлүкчү уран чүүлге база талантызын көргүзүп чораан. Ол кедергей бызаанчылаар, Кызылдың уран чүүл көрүлделеринге бо-ла киржир турган.
“Тыва дылдың база бир шылгараңгай өгбези Александр Тамба-Сүрүң – тыва чоннуң чечен чогаалының ак өөн өглешкен онзагай салым-чаяанныг чогаалчы. Башкы, журналист, чогаалчы. Ол буянныг кижи – мээң башкым” – деп, чогаалчы, эртемден М. Б. Кенин-Лопсан бижээн.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткеп бижээн.
Ажыглаан литература:
- Куулар, С. Чалыы назынның ыраажызы: А. Тамба-Сүрүңнүң 90 харлааныга / С. Куулар // Шын. – 2004. – Июль 13.
- Салчак, В. Александр Тамба-Сүрүң. Шеми-Бажы сериин чайлаг // В. Салчак. Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер.
Чурукту интернет четкизинден алган.
