Санчы Кызыл-оол Донгакович – шүлүкчү, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.
Ол 1931 чылдың январь 1-де Тыва Арат Республиканың Өвүр кожууннуң Торгалыгга төрүттүнген. Ону кым-даа, каяа-даа өөретпээн. Тыва хөгжүм херекселдеринге боду ойнап, өөренип, ырыларның сөзүн болгаш аялгазын боду чогаадып, ону уранчыды күүседип турары дээрге, Кызыл-оол Доңгаковичиниң салым-чаяаныын бадыткап турары ол. Игил, бызаанчының хөөнүн ыры, аялга, сыгыт бүрүзүнге таарыштыр киирип, аңаа уран аргаларны, чаа аялгаларны тып тургаш чеченчиди ойнаары, холдарының болгаш салааларының шимчээшкинин шын чедип ап, доктаамал чаңчыктырып алыры – ындыг-ла белен эвес дээрзин хөгжүмчү бүрүзү эки билир. Ол чүгле салым-чаяан биле бедик мергежил каттышканда, күштүг күзелдиң болгаш кызымак чоруктуң ачызында чедип алыр.
Кызыл-оол Доңгакович – малчын. Ол ынак аъдын мунуп алгаш, Чозаның болгаш Торгалыгның делгемнеринге кодан малын кадарып чорааш, сөзү биле аялгазын бодунуң чогаатканы «Доруг-Дайым» деп ырыны бо-ла ырлап чораан. Өвүр чону К. Санчыны “артист” дээр турган.
Шүлүкчүнүң уран чүүлче оруктары 1950 чылдар үезинде көдээ культура одагларындан эгелээн. «Фестивалчы ырывысты бедиктерже ужуктураал» деп республика көрүлделеринге кыдыкы кожууннар концерттерин чон улуг сонуургал-биле манап, парктың ногаан театрынга-даа, хөгжүм-шии өргээзинге-даа көрүкчүлер дыка хөй турган.
Ол 1964 чылда Совет Тываның 20 чыл оюнда М. Мунзук артистиң удуртулгазы-биле Москва хоорайга Тываның культура хүннеринге киришкеш, шаңнал-макталдыг чанып келген. Ооң соонда Хереглекчилер ниитилелиниң Бүгү-россия көрүлдезинге киржип, база катап Москвалап, ыраккы Чөөн чүктүң агиткультбригадаларның Улан-Удэ хоорайга эрткен мөөрейинге киришкеш, лауреат атты чедип алган.
1966 чылда Кызыл-оолга тыыва уран чүүлге ачы-хавыяазы дээш, «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тывыскан. Чаа-ла үжен хар ашкан аныяк кижи хөөмей-сыгыттың ындыг бедик чадазынга четкенин билип, чоннуң, хөй-ниитиниң сонуургалын бодунче хаара тырта бергенин эскергеннери ол.
Кызыл-оол Доңгакович чүгле сыгыртып, хөөмейлээр эвес, шүлүк бижиир, аялга чогаадыр, ырлаар, танцылаар дээш, шуптузунга дески чораан. Бодунуң сөзүн бижип, аялгазын чогааткаш, ырлап чорааны: «Эжикей», «Доруг-Дайым», «Тураскаалым», «Мени утпа» болгаш өске-даа ырылары бадыткап турар. Ол «Аъдым» деп танцыны боду тургузуп, чогааткаш, көрүлделерге бо-ла танцылаар турган.
Тываларның төөгүден тура сагып келген бир онзагай чаңчылдары – келин айтырарда, куда-дой кылырда, чечен-мерген, уран-талантылыг Кызыл-оол Доңгаковичини ырлап, сыгыртып берзин дээш, кижи бүрүзү чалаар турган.
Хып дээн чалыы оол тургаш-ла, Тес-Хемниң ховуларынга трактористеп ажылдап тура, часкы соокка өкпезинге дегдиргеш, оон сегивээн болгаш чуртталгазының сөөлгү хүннеринге чедир аарыг-биле демисежип келген. Ынчалза-даа ол кажан-даа ундарап, дүжүп бербээн, амыдырал-өөрүшкүзүн ышкынмайн, уран чүүлге салым-чаяанын, уран-талантызын чонунга бүрүн бараалгадып келген. Ол бодунуң сырынныг сыгыды-биле, хөөннүг хөөмейи-биле, хөглүг чаңы-биле кижилерниң чүрээн чылдып, оларны ажыл-ишче, маадырлыг херектерже кыйгырып чораан.
Ол 1975 чылда аар аарыгдан мөчээн. Ооң дириг чорааш угаадып чораан чүүлү – хөөмей-сыгытты тыва хөгжүм-биле национал утка-шынарлыг күүседири. К. Санчының адынга тураскаадып, чогаалчылар Олег Сувакпит, Владимир Серен-оол, Николай Куулар, Николай Ооржак, Владимир Донгак, Мадон Монгуш, Эдуард Донгак болгаш өскелер-даа шүлүктерни бижип, радиорепортажтарны кылгылаан.
К. Санчы мөчээн соонда, 9 чыл эрткенде, «Чадаганның хылдарындан» деп шүлүктериниң чыындызы чырыкче үнген.
Салым-чаяанныг сыгытчының, уран-талантылыг шүлүкчүнүң Тыва радионуң “алдын” фондузунда арттырып каан сыгыт ырын дыңнап, чогаадып каан ырыларын чон ырлажып чоруур.
Справканы А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткеп бижээн.
Ажыглаан литература:
- Сувакпит, О. Дыңгылдайлап ойнап чорааш: К. Санчының чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында / О. Сувакпит // Санчы К. Чадаганның хылдарындан. – Кызыл: ТывНҮЧ, 19ү6. – Ар. 3-7.
- Санчы, Д. Чоза хемниң ыраажызы: К. Санчының дугайында / Д. Санчы // Шын. – 2005. – Апр. 2.
Чурукту ажыглаан литературадан алган.
