Монгуш Осур-оол Амашкынович – чогаалчы, күш-ажылдың хоочуну, улус өөредилгезиниң тергиини, РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы.
Ол 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунга өг-бүлениң хеймер оглу бооп төрүттүнген. 1938 чылда 12 харлыында Хорум-Даг эге школазынга өөренип кирген. Эге школаны дооскаш, Чадаанага 7 классты, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазынга өөредилгени дооскан.
1954-1956 чылдарда Кызылдың башкы училищезин чедиишкинниг дооскаш, ОблОНО-нуң дужаалы-биле Шеми школазынга ажылдап эгелээн.
1963-1967 чылдарда Кызылдың башкы институдунга 5 чыл өөренгеш, чырыдыышкын яамызының дужаалы-биле Өвүрнүң Торгалыгга өөредилге эргелекчилеп ажылдай берген.
1969 чылда Чыргакы школазынга директорлап, 1973 чылдан бээр Чыраа-Бажы ортумак школазынга тыва дыл, литература башкылап чораан.
1990 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, дөрт чыл ишти башкылаан. Улус өөредилгезиниң шугумунга 45 чыл ажылдаан. Башкының нарын болгаш берге ажылынга бо хире чылдарда бараан болуп келгени ооң чүткүлдүүн, быжыг тура-соруун бадыткап турары ол. Башкы ажылы-биле чергелештир Осур-оол Амашкынович хөй-ниитичи ажыл-чорудулгага идепкейлии-биле киржип чораан. Ажылдап чораан школаларынга комсомол, профэвилел, партия ажылын бедик деңнелге удуртуп чораан.
Чыраа-Бажының Культура бажыңында “Дамырак” агиткультбригаданың, “Йөрээл” ансамбльдың идепкейлиг, талантылыг киржикчизи турган. Осур-оол Амашкыновичиниң үнүн, күүседиглерин Американың аас чогаал талазы-биле эртемден Теодор Левин сонуургап, бижидип ап турганы база бир төөгү.
Чогаал ажылы
Осур-оол Монгуш чогаал ажылын 70 чылдарның ортан үезинде бижип эгелээн. Ол хөй-хөй шүлүктерниң кожамыктарның автору. Ол тыва чоннуң эгээртинмес эртине байлаа – улустуң аас чогаалын эң эки билир чогаалчы. Тыва улустуң чаагай чаңчылдарының дугайында, черле ынчаш өөредиглиг чүүлдерни хөйү-биле солуннарга, “Улуг-Хем” сеткүүлүнге чырыдып чораан.
Осур-оол Амашкыновичиниң шүлүктери онзагай хөөннүг, сорунзалыг, уяңгылыг.
Чогаалында элээди чаш үезинде өөренип чорааны школазының, чаттып баткан Чадаана хемниң овур-хевириниң дугайында одуругларны ол-ла хевээр мөңгежиткен. Ол ышкаш ооң Ак, Манчүрекке өгбелерниң көшкүн амыдыралын көргүскен шүлүглел чогаалдары уран-чурумалы улусчу аян-шынар-биле онзагай. Тыва кижиниң төрел ёзу-чурумунуң ханы дазылдыын, ооң төре улаар салым хуузунга сыныш чок быжыг туруштуун “Ийлетпедиң, кырган-авай” деп чогаалдан эскерип болур.
Салым-чаяанныг шүлүкчү, ийи кыстарның үлегерлиг ачазы 2005 чылдың декабрь 24-те мөчээн.
Кол үндүрген номнары:
- Бай-Ыяш: шүлүктер, балладалар, чечен чугаалар. – Кызыл: Тип. “Улуг-Хем”, 1996 – 80 ар. Благодатное дерево: стихи, баллады, рассказы.
- 2. Шагаа: уругларга шүлүктер. – Кызыл: Респ. тип., 2002. – 29 ар. Шагаа: стихи.
Шаңналдары болгаш аттары:
- Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү;
- Россия Федерациязының алдарлыг башкызы.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Шагжы, А. Монгуш Осур-оол Амашкынович: 75 лет со дня рождения / А. Шагжы Люди и события. Год 2001. – С. 20-21.
- Черлиг-оол, К. Буянныг башкым: Монгуш О. А. Дугайында / К. Черлиг-оол // Чаа орук. – 1996. – Июль 13.
Чурукту ажыглаан литературадан алган.
