Куулар Шомаадыр Дойлуевич – чогаалчы, журналист, чурукчу, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Ол 1943 чылдың март 22-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөр-Тайга деп суурга арат өг-бүлеге төрүттүнген. Шомаадыр бичии оолак чорааш-ла кончуг сонуургаачал чаңы-биле эш-өөрүнден ылгалдыг, чуруурунга сундулуг турган. Хор-Тайга, Кызыл-Тайга, Суг-Аксы, Чадаана школаларынга өөренип чораан.
Шомаадыр Дойлуевич Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын чедиишкинниг дооскаш, Новосибирк хоорайның Дээди партия школазының массалыг информация чепсектерин удуртуп башкарар факультедин дооскан. Тываның сураглыг чурукчулары С. Ланзы, И. Салчак болгаш өскелерниң-даа деткимчези-биле ном каасталгазының техниказын шиңгээдип ап, Кызылдың Улусчу чогаадылга бажыңының үш чыл хуусаалыг чурулга студиязын 1967 чылда дооскаш, чурукчу-каастакчы деп мергежилдиң шынзылгазын алган. Ол 10 класска өөренип тургаш-ла, “Тываның аныяктары” солуннуң чурукчу-каастакчызы бооп, дараазында чылдарда Тываның “Алдан-Маадыр” аттыг чурт-шинчилел музейинге чурукчулап, журналистика ажылының хөй адырларынга ажылдап, “Тываның аныяктары” (1981-1991), “Тыва Республика”(1991-1993), “Правительственный вестник” солуннарга редакторлап, лекторлап, Тываның Ном үндүрер черинге (1998-2011) директорлап чораан. Кандыг-даа ажылдарга ажылдап чорааш, чуруурун салбайн, Тываның билдингир чогаалчыларының номнарының каасталгазын белеткеп кылгылаан. Ол чогаалдардан аңгыда, Тывада үнүп турар солун-сеткүүлдерниң, өөредилге номнарының, бичии уруглар номнарының чурук каасталгазынга улуг үлүг-хуузун киирген. Ылаңгыя бичии уругларга номнарны чуруп каастааны кайгамчык. Шоома Даржайның 1985 чылда үнген «Аякты кым бусканыл?» деп аттыг номунда чурук каасталгазын ѳң чок, кара будук-биле чураан. Ынчалзажок шүлүк бүрүзүнүң дужунда бичии кижиге билдингир кылдыр таарыштыр чуруктарны чуруп көргүскен. Таспай Сааяның 2002 чылда үнген «Адыг оглу», Хертек Леновтуң 2006 чылда үнген «Чашта чараш» деп уругларга номнарының каасталгазын база Шомаадыр Дойлуевич кайгамчык чараш, өнгүр кылдыр, бичии кижиниң сагыш-сеткилинге таарыштыр, чоок белеткеп кылган.
Чогаал ажылы
Куулар Шомаадыр чогаал ажылын 1978 чылда эгелээн. Бир дугаар ному “Көк-Хевек” – чечен чугаалар чыындызы – 1984 чылда чырыкче үнген. Чаа-ла чогаал бижип эгелээн кижи дун чогаалын шын адап алганы-биле номчукчуларнын кичээнгейин апкан. Тывалар чиңге-тарааны чедир бышпаан турда, чулуп алгаш, хооруп, соктап чиир чаңчылдыг. Оозун көк-хевек деп адаар. Ол көк-хевектиң сүүзүннүү-ле кончуг, амданыы-даа чаагай. Авторнуң баштайгы ному база шак-ла ындыг, номчуттунгур болган. Бо чогаалынга ат-сураглыг композиторувус Саая Пюрбю программалыг симфониктиг чурумалды бижээн.
Чогаалчы дарааазында чылдарда “Шорааннарда дайгы” (1989) деп публицистиг очерктерни, “Амыдыралдың чиргилчиннери”(1994) деп тоожуну, “Баглааш” (1988) деп романны үндүрген.
“Баглааш” деп үш номнуг романда тыва кижиниң аажы-чаңын, амыдыралын, чуртталгага, төрээн чурттунга ынаан кончуг тодазы-биле көргүскен. Тыва ниитилелдиң төөгүзүнде чараш, солун-даа болза, үр турбаан кыска сайзырал үезин, эрги амыдыралдан чаа амыдыралче кирип турарының сөөлгү чылдарында болуушкуннарны база ында кирип турар амыдыралчы маадырларның овур-хевирлерин онзагай тода кылдыр уранчыдып бижээн. Мында овур-хевирлер бот-боттарынга дөмейлешпес даштыкы хевирлиг болгаш аажы-чаңныг. Романда салгалдан салгал дамчып, үениң өскерлиишкининиң аайы-биле амыдыралдың эки-багын көрген баглаашты кижиниң амыдыралы-биле холбап көргүскени кончуг солун болгаш тывынгыр. “Амыдыралдың чиргилчиннери” деп тоожуда амыдыралдың чырык болгаш хөлегелиг талаларын чуруп көргүскен. Кижилерниң амыдырал-чуртталгазының байдалын бойдустуң болуушкуну чиргилчиннерге чижеглей көргүскени солун болгаш өөредиглиг. Арагачы, мегечи, чашпаа, кажар кижилерниң овур-хевирлерин тода бижип, ол четпес талаларны сойгалап бижээн.
Ш. Куулар чүгле сураглыг чогаалчы эвес, а чурукчу база. Ол 70 хире номнарның чурукчу- каастакчызы. С. Күстүгүрнүң “Аныяк үннер”, М. Кенин-Лопсанның “Чылгычының өө”, “Кырган-авай өпей ыры”, “Хайыралдыг Калчан-Шилги”, О. Хөвеңмейниң “Оттуг-Мыйыс”, Е. Танованың “Херелмаа”, М. Өлчей-оолдуң “Кыштагда аал”, С. Таспайның “Чаптанчыг амытаннар”, “Адыг оглу”, С. Пюрбюнүң “Күчүтен мелегейлер болгаш мерген бичиилер” дээш оон-даа өске чогаалдар, тоолдар номнарының чурук каасталгазын кылган.
2020 чылдың март 10-да салым-чаянныг чогаалчы, чурукчу үр үе ишти аарааш, чырык өртемчейден чарлып чоруткан.
Кол үндүрген номнары:
- Көк-Хевек: тоожу, чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1984. – 120 ар. Cозревание: повесть, рассказы.
- Баглааш: роман. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1988. – 296 ар. Коновязь: роман/
- Амыдыралдың чиргилчиннери: тоожу. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1994. – 288 ар. Марево жизни: повесть.
Шаңналдары болгаш аттары
- СССР-ниң Журналистер Эвилелиниң кежигүнү (1969);
- Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү;
- Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижииниң эдилекчизи;
- Тыва Республиканың Президентиниң Хүндүлел бижииниң эдилекчизи;
- Тыва Республиканың Дээди Хуралдың Хүндүлел бижииниң эдилекчизи;
- Тыва Республиканың “Шылгараңгайкүш-ажыл дээш” медальдың эдилекчизи (2008);
- Заслуженный работник Республики Тыва.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткеп бижээн.
Ажыглаан литература:
- Күжүгет, М. Шомаадыр Дойлуевич Куулар / М. Күжүгет // Люди и события. – 2003. – С. 19-20.
- Базыр, Л. Журналист. Чогаалчы. Чурукчу: Ш. Кууларның ажыл-ижиниң дугайында /Л. Базыр // Тываның аныяктары – 2003. – № 13.
Чурукту интернет четкизинден алган.
