Игорь Иргитович Бадра – шүлүкчү, журналист, очулдурукчу, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы.
Ол 1952 чылдың август 24-те Тыва автономнуг областьтың Кызыл хоорайга төрүттүнген. Кызылдың 2 дугаар школазын дооскаш, Ирткутскиниң өлүк-кеш техникумунче дужаап кирип алгаш, чедиишкинниг дооскан.
Ачазы Бадра Иргиттиң амыдыралчы дуржулгазы, туружу, билиглери, хөй янзы сонуургалдары Игорьнуң угаан сарыылының ажыттынарынга улуг салдарлыг болган. Игорь Иргитович Москвада М. Горький аттыг Литература институдун база доозуп алган.
Ооң ажылчын базымнары кино механигинден эгелээн. Кызылдың, Ак-Довурактың тудугларынга бызаңчылап, каңнакчылап, Культура бажыңнарынга уран чүүл удуртуп, «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга, Телерадио комитединге корреспондентилеп, Аңныыр-тывыш эргелелинге башкарыкчы бооп, Тыва Республиканың чазааның даштыкы экономиктиг харылзаалар комитединиң даргазынга, Тываның ном үндүрер чериниң кол редакторунга, Тыва Республиканың аңныыр департаментизиниң удуртукчузунга ажылдап чораан.
Игорь Иргитович тыва дылды тыва чоннуң үнелиг чепсээ дээрзин билиндирип, ону чидирбейн салгалдарывыска арттырып бээрин кыйгырып, хөйнүң мурнунга угаадыглыг илеткелдерин бараалгадып чораан. Ол ажылчын, кежээ, кызымак, үзел-бодалын, санал-оналын кымдан-даа кортпайн чугаалап, чедимчелиг, бурунгаар көрүштүг болгаш, чонга Кызыл хоорайның Совединиң депутады кылдыр сонгудуп, деткидип чораан.
Чогаал ажылы
Игорь Иргиттиң шүлүкке сундузу школачы чылдарында кыптыккан. Ооң баштайгы «Сайлык» деп шүлүү 12 харлыында «Сылдысчыгаш» солунунга 1964 чылда үнүп келген. «Дамырак» болгаш «Исток» деп номнарга ооң бөлүк шүлүү чырыттынган. Алдангы чылдарны сөөлзүредир «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга, «Улуг-Хем» альманагынга шүлүктери хөйү-биле парлаттынган.
Аныяк авторнуң лириктиг уяңгылыы, бодунуң көрүжү, дылының чечени шүлүктеринде тодараттынып турган.
Ол төрээн дылынга ынаан, өске дылдарны шын сеткилдии-биле хүндүлээрин, чарашсынарын «Тыва дылым» деп шүлүүнде бижээн. Өске дылдар чеже-даа чараш үнелиг, байлактыг болза, төрээн дылы чүден артык эргим, хайыралдыг деп бодалды аныяк шүлүкчү ховар чечен илереткен.
Игорь Бадра чогаадыкчы сорулгазынга шынчы болбушаан, сеткилиниң «айтыышкыны»-биле бижип келген. Ооң темалары, идеялары хөй. Чуртталга, салым-чол, үе, ынакшыл, бойдус, черт-чурт, найырал дугайында бижээн шүлүкчү. Ол бодалды, сеткилди ылап дамчыдыптар сөстерни, овур-хевирлерни, интонацияларны тып шыдаар. «Чалыы үем» «Авам ынак аңгырлары» деп шүлүктер чыындыларының автору.
Салым-чаянныг шүлүкчү ачазы Бадра Иргиттиң 1996, 2003 чылда «Арзылаң Күдерек» деп романын, 2005 чылда «Ужудукчу Кидиспей» деп тоожузун эде редакторлааш, чырыкче үндүрген. 2008 чылда «Кинчиниң сорбузу» деп ному үнген. Чогаалдарын орус, тыва дылдарда бижип чораан.
Ол чүгле шүлүк бижииринге талантылыг эвес, а очулдурулга ажылынга бодунуң сонуургалын, чечен-мергенин, бот-онзагайын бадыткаан. К. Кудажының, К. Чамыяңның, М. Ховалыгның, Ч. Ирбижейниң, А. Үержааның, О. Охемчиктиң, М. Көжелдейниң, С. Майнактың, З.Намзырайның, В. Хомушкунуң чогаалдарын орус дылче очулдурган.
Игорь Бадраның публицистиг чүүлдери республика солуннарынга, Тывадан дашкаар «Литературная Россия», «Анык гвардия» солуннарынга парлаттынып турган. Ооң шүлүктери хакас, алтай, уйгур, немец болгаш өске-даа чоннарның дылдарынче очулдурттунган. Ол 30 ажыг ырларның сөзүн болгаш аялгазын чогаадып бижээн.
Кол чогаалдары:
- Чалыы үем: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1984 – 68 ар. Молодость моя: стихи.
- Авам ынак аңгырлары: шүлүктер, баллада, шүлүглел. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1990. – 80 ар. Любимые ткрпаны матери: стихи, баллада, поэма.
- Кинчиниң сорбузу: чечен чугаалар, памфлеттер, новеллалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2008. – 220 ар. Шрам от кандалов: рассказы, памфлеты, новеллы.
- Элдептиг кижилер: чечен чугаалар, шоодуглар. – Абакан, 2008. – 102 ар. Странные люди: рассказы, юморески.
Шаңналдары болгаш аттары
- ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң кежигүнү;
- Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү;
- Медаль «Шолоховтуң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 харлааны» (2005);
- Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы (2008).
Шүлүкчү, очулдурукчу, журналист 68 харлыында чырык өртемчейден чарлып чоруткан.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал
ном саңының редактору
Момбулай Оралмаа белеткеп бижээн.
Ажыглаан литература:
- Комбу, С. С. Бадра Игорь Иргитович / С. С. Комбу // Тувинская литература : словарь / С. С. Комбу ; под ред. : Д. А. Монгуша, М. Л. Трифоновой. – Новосибирск : 2012. – С. 22-23.
- Калзан, А. Чаа салгалдың шүлүкчүлери: И. Иргиттиң шүлүктеринге сайгарылга / А. Калзан // Улуг-Хем. – 1990. – № 73.
Чурукту интернет четкизинден алган.
