Ойтулааш дээрге ада-өгбелеривистиң ойнап чораан, төөгүден салгап келген хып дээн чалыы назынның база бир онзагай оюну. Ол аныяк оолдуң-кыстың ада-иезинден чажырган бодалын илередир оюн.
Ойтулаашка бот-борзуң, чалыы-чараш оолдар, кыстар киржир чораан. Аныяктар чайгы үеден эгелээш, мырыңай күстүң сөөлгү айынга чедир ойнаар турганнар. Оолдар, кыстар ойтулааштаар дээш, ооң болур черинге болчажып алгаш, аъттыг-хөлдүг чыглып келир турганнар. Танышпас оолдар, кыстар аңаа таныжар, дөргүл-төрел деп билишпес аныяктар аңаа билчип алыр.
Шаанда чурум кончуг шыңгыы турган. Улуг улустуң чугаазы аныяк-өскенге ыдыктыг чораан. Ол үеде аныяк оол таныжы уругнуң аалынче хүндүс баарындан ыядыр, эпчоксунар турган. Кыс кижи таныжы оол күдээлеп келбээн шаанда, таныжының ада-иезинче барбас чаңчылдыг. Ынчангаш олар чүгле дүне када ойтулааштап ойнаарда ужуражыр.
Ойтулааштаарда кыс-даа, эр-даа кижи каас-шиник, аянныг хевин кедип алыр. Идик-хеви багай, арын-шырайы шоолуг эвес оолдарның аъттарынче уруглар ушкашпас чораан. Хевир-дүрзүзү багай, кеткен хеви чаржынчыг уругларны оолдар база тогбас турган.
Ойтулааштаан аныяктар кезек-кезек бөлүглежип алгаш, ынакшылды алгап-ырлап, шүлүктеп, мага хандыр хөглээр, каттыржыр, кужактанчып, чассыжар турганнар. Ойтулаашка келбээн уругнуң аалынче баргаш, кожамыктап тургаш, үндүрүп алырлар:
Үнер болза, үн даан, уруг
Үнээргетпейн үн даан, уруг
Үзүк челдиг шавыдарның
Үттүг-чарны шылай берди.
Оолдуң өөнүң чанынга баргаш, мынчаар кожамыктаар турган:
Келир болза кел даан, оолак
Хенээргетпейн кел даан, оолак
Хертеш сынныг шавыдарның
Хендирбези шылай берди.
Ол ырны дыңнаан соонда оолдуң-даа, кыстың-даа уйгузу чаштай бээр, ойтулааштаан өөрүнге чедип келирлер.
Аныяктар чүгле ынакшылды эвес, а оран-чуртун, аъдын-хөлүн, ал-боттарын алгап-мактап, адааннажып база ырлажыр. Черле ынчаш өөрүшкүнүң-даа, сарынналдың-даа, муңгаралдың-даа, хомудалдың-даа ойтулааш ырылары тургулаан.
Ойтулааш болчаанга келбээн оолду азы уругну чула бактап база ырлажыр турганнар:
Доралазы өлүп калган
Кежин союп чыдыр дидир.
Доруг-оглу өлүп калган
Саңын салып чыдыр дижир.
Каралазы өлүп калган
Кежин союп чыдыр дидир.
Кара-кызы өлүп калган
Саңын салып чыдыр дидир.
Ойтулааш – өг-бүле тударының эге чадазы. Ойтулааштап чорааш, ынакшыжып, таныжып алган аныяктар бот-боттарын дыка эки билчир апаар, улаштыр аас-кежиктиг, найыралдыг өг-бүле бооп, чурттап чоруй баар турган.
Ойтулааштаан оолдар чамдыкта уруглар былаажып, шош-содаа база үндүре бээр үелер турган. Уругнуң сеткилинге кайы оол кирген-дир, ол кижизи-биле артып каар. Таныжын хунаадып алган оол улуг өш-өжээн-даа үндүрбес, кемниг херек черле кылбас чораан.
Ол үеде ажы-төлүн кымга өглээрин ада-иези шиитпирлээр таварылгалар хөй турган. Оглу азы уруу таныштыг-даа болза, ону ада-иезинге чугаалаарындан эпчоксунар, коргар чораан. Ада-иези оглун шилип берген уруу-биле өглеп каарга, оолдуң таныжып чораан уруу ойтулааштаан аныяктар-биле оларның аалының чанынга келгеш, ырлажырлар:
Үш-ле хонмас келир эжим
Үжен-дөртен хона берди.
Үрдүгүр-ле сарыг уруг
Үрүптү бе, чайыпты бе?
Алды хонмас келир эжим
Алдан-чеден хона берди.
Адыгыр-ла сарыг уруг
Адыпты бе, боолапты бе?
1929 чылдан эгелээш ойтулаашты хоруп эгелээн. Ойтулааштаан оолдарны, уругларны тударын тудуп, тарады сывыртап, хөйнүң караанга көзүлдүр кончуп, суму шүүгүзүнге шиидип турган. 1933 чылдан бээр арбан, суму даргалары ойтулааштаан аныяктарны шүгүмчүлеп, олар-биле улуг демисел чоруткан соонда, ойтулааштаар чорук соксаан.
Ол шагда кино, клуб, культурлуг оюн-тоглаа деп чүве турбаан болгаш аныяктар хып дээн чалыы назынында ойтулааштап чораан боор.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Монгуш, Кенин-Лопсан. Ойтулааш деп чүл? / К.-Л. Монгуш // Ойтулааш. Ынакшылдың кожаңнары. – Кызыл, 2004. – С.8-27.
- Кара-Сал, О. Ойтулааш деп чүл? / О. Кара-Сал // Шын. – 2007. – Март. 10.
Чурукту интернет четкизинден алган.