Улустуң чаагай үзел-бодалдары, аныяк салгалды кижизидериниң арга-мергежили уруглар чогаалында тода сиңниккен.
Кижизидилге өг-бүледен эгелээр. Шаанда бижик-билиг чок үеде, улуг улус чаа төрүттүнген бичии чаштарга өпей ырларын ырлап берип, ийи-үш хар чедип турда көгүдүглерни, оюннар үдээр чечен чугааларны чугаалап берип, үштен чеди хар чедир уругларга – дириг амытаннар дугайында кыска тоолдарны, тывызыктарны, а чеди хардан ыңай – улуг хемчээлдиг хуулгаазын болгаш анаа тоолдарны ыдып берип, дүрген чугааларны дамчыдып берип чораан.
Чаа төрүттүнген чаш уруг бир-ле дугаарында өпей ырын дыңнаар. Бичии кижиниң психиказынга болгаш өзүп доругарынга ол аялга эки салдарны чедирип, ие биле чаш кижиниң сеткил-сагыш харылзаазын тудуп турар.
Ава кижиниң аас-кежии–ажы-төлүнде дижир. Өпей ырының чаш уруглуг өг-бүле бүрүзүнге дыңналыр ужуру – аас-кежиктиң ыдык демдээ, амыдыралдың бүрүн чаяалгазы. Узун хоюг, оожум аялга бичии чашты оожуктуруп, удударының бир аргазы болуп, ооң-биле чергелештир ол ие кижиниң азыракчы аар үүлезин чиигедип, ооң буян-кежиин тудуп турар.
Өпей ырыларын колдуунда чогаадып-даа, эдилеп-даа чоруур улустар болза иелер, кырган-авалар болур. Олар үзүктел чок үр үелерниң дургузунда тааланчыг өпей ырларын чогаадып, салгалдан салгалче дамчыдып келген. Мооң ужурунда хензигие үш-дөрт харлыг уруглар безин улуг улусту чаптанчыг өттүнүп, ойнаар-кызын чайгавышаан, өпей ырын бо-ла арлый бээри таварылга эвес.
Утказының талазы-биле өпей ырылары ие кижиниң ишти-хөңнүн, сагыш-сеткилин, өөрүшкүзүн, муңгаралын, чаш төлүнге ынакшылын, идегелин илередир. Авазы уруунуң удуп дыштанырын, каң-кадык, ажыл-ишчи, эрес-шыырак болурун күзээр:
1. Кээргенчиг, хеймерегеим,
Кылган ижим доозуп алыйн,
Өпей,өпей, өпей, сарыым.
2. Увай, увай, оой,
Увай, увай,оо,
Удуп дыштан, оой,
Уваң,уваң,оой.
3. Увай-увай, оой,
Улуг сарыым, оой,
Өпей-өпей,оой,
Өшкү саарым, оой.
Баштайгы айларда чаш уруг ава сөзүн билир шаа чок төлээде, ие кижи ырын бодунга хамаарылгалыг кылдыр ырлап, лириктиг монологту (чаңгыс кижиниң чугааланырын) ажыглаар чораан. Чоорту уруг өзерге, аңаа билдингир овур хевирлерни тып, ооң бөдүүн сөзүн, чугаазын чоорту шиңгээдип ап, боду долгандыр турар чуртталга-биле таныжар.
Ие кижи уруун удудуп тура, чассыдып: «өкпежимей», «сарыгбайым», «ытсыгбайым», «чассыгбайым», «хеймерегим», «күжүр оглум» дээн ышкаш сеткил-сагыш долган эң-не чымчак эргелелдиң сөстери-биле адаар.
Алган дөзү: Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институду «Матпаадыр». — Кызыл, 1991, С. 3-4.
#колыбельная #өпей_ыры #ава #ие
