Өгбелерниң өөредииниң база бир чарылбас кезээ – ёзулалдар. Оларны тыва улустуң албан сагып чораан болгаш ам-даа сагып чоруур чуруму деп болур. Өг-бүлеге чоннуң ыдыктыг ёзулалдарынга өөредир, оларны чон боду ыяк сагыыр турган.
Чоннуң ёзулалдары хөй. Оларның утказы ханы өөредиглиг. Колдуунда чурумга хамаарышкан болгаш кижи бодун каяа, канчаар ап чоруурун назы-хар аайы-биле өөредип турар. Амыдыралдың болуушкуннарынга дүүштүр кылыр-кылбас чүүлдерин айтып тайылбырлаар. Ынчангаш оларны кайы-даа назыда сагыыры албан.
Тыва чоннуң ыдыктыг ёзулалдарынга хамаарышкан хензиг көргүзүглер.
Эки чүве болурун баш бурунгаар билип алыры:
• Шай хайындырарга, малдырадыр хайныр болза, эът дүлериниң демдээ болур.
• Карактың үстүү кирбии тыртар болза, арага-хымыс ижер, аъш-чем чиириниң демдээ болур.
• Холдуң адыштары тыртар болза, кандыг-бир чүвени холга алыр.
• Холдуң дашты тыртарга, бир-ле чүвени ышкынар.
Багай чорук болурун баш бурунгаар билип алыры:
• Балдыр эъди ыстап тыртарга, шугулданып кылыктаныр.
• Карак адаа тыртар болза, ыглаар-сыктаар.
• Чаагы тыртар болза, багай чүве болур.
• Кулаа тыылаар болза, коргунчуг медээ дыңнаар.
• Караа далар болза, кудай багын көөр.
Аъш-чем аймаанга хамаарышкан ёзулалдар
Чай шагда кандыг-бир өг чайлаг чуртка көжүп келген болза, сагган сүдүн часка-биле азы тос-карак-биле дөрт чүкче чалбарып чажар. Сүдүн чажарының кол утказы болза оран-таңды, хемнер-суглар ээлеринден аас-кежикти дилеп турары болур, улуг өөрүшкүнү хайырлаарын күзеп турары болур. Сүт чажары дээрге тыва кижиниң оран-чуртунга чалбарааны болур.
Иртти дөгерип, эъдин улуг пашка дүлген соонда, бир дугаарында отче үзе кескен эътти киир кааптар, өгнүң ээрениниң мурнунга тавакка салган мөчү эъди салбаан болза, ол өгнүң ээрени килеңнээр болгаш аарыг-аржык болур.
Бир аалчы кижи хапка эъттиг келген болза, хамыкты мурнай бир кескиндини кескеш отче каар, азы өске-даа чемнер эккелген болза, ол-ла чемненрден бичиини отче каары албан турган, ооң соонда ол-ла өгнүң улуг ээрениниң мурнунга база бичии чемни делгеп салыр. Одун болгаш ээренин баштай чемгерип алгаш, ооң соонда өгде олурган кижилерге келген чемнерни таарыштыр үлээр чаңчылдыг чораан.
Хой дөгерери
Аалга албанның эрге-дужаалдыг кижизи, караң чүдүлгелиг хамы, сарыг шажынның сураглыг ламазы, назылап кыраан төрели азы үрде көрүшпээн таныжы хенертен чедип келирге, хүндүткелдиг уткуп алыр. Хүндүлүг кижи өгге кирип келирге, хамыкты мурнай шай хайындырар. Өгнүң ээзи эней шайны хайындыргаш, бип пак шайны баштай бодунга кудуп алгаш, ооң соонда бир аякка шайны куткаш, аалчыга сөңнеп сунар. Чемниң дээжизин – ааржы, быштак, өреме, чөкпек, далган, тараа, боованы аалчы мурнунга делгеп салыр.
Хүндүлүг аалчы өгге хонар апарганда, ол өгнүң ээлери баштай паш тигер, ооң соонда хөй дөгерер. Дөгерген хойнуң кежин сойган соонда, ону өзээн кижи ол-ла хойнуң мөчүлерин чүстеринден адыргаш, пашка дүлер. Тыва ёзуда мал сөөгүн сып болбас, азы ээгини сыкпас, чарынны чарбас.
Баштай бышкан ханны, өкпе, баарны тус-тус үлептер. Ооң соонда хүндүлүг кижиге бир дугаарында ужаны салыр. Ужаны була азы дазыл тавакка салгаш, чоданы база дөрт ээгини эштештир салыптар. Ужаның оорга талазын өрү көрүндүр аалчының мурнунга салыр, азы бүүрек чоруур талазын доңгайтыр салыр. Була аза дазыл тавактың иштинде салдынган ужаның оң талазынга чидиг бижекти салып каар. Аалчы баштай ужаны оң талазындан эгелеп узун дургаар шылый кезер. Ужаның ийи талазындан узун дургаар кескен чаңгаларны оң болгаш солагай талазынче солуштур салыптар, ооң соонда чемненип кириптер. Чаңгалай кескен ужа чагларын чанында олурган кижилерге сартыктаар чурумнуг турган.
Хүндүлүг аалчының сартыын улуг кежик деп санаар турган. Ол болза бурунгу үениң чаңчылы болур.
Даң адарга, өгге хонган хүндүлүг аалчының азы аалчыларның аъттарын одарындан эккелгеш, эзертеп белеткээр. Кежээ дөгерген хоюнуң эъдин шуптузун дүлгеш, ашкарып-чемгерип, шайладыр. Оон аът-хөлүнге олурткаш, чедер черинге амыр-менди чедип аарын күзеп, чылыг-чымчак сөстер-биле өгнүң эр ээзи алгыш-йөрээлин чугаалааш, үдеп каар.
Аалчы кижини хүндүлеп уткууру, хүндүлеп шайладыры, йөрээл салып аъткарары дээрге бурунгу Тываның бир ыдыктыг ёзулалы болур.
Материалды Монгуш Кенин-Лопсанның
“Тыва чоннуң бурунгу ужурлары”
деп номундан Момбулай Оралмаа белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.
