Кижиниң салым-чолу-биле холбашкан тос ыдык бар. Ол тос ыдык тус-тузунда ужур-уткалыг болгаш оларны чүгле улгады берген эр азы кыс хамнар кылыр. Ол тос ыдык кижиниң азыраан малдары болгаш хайыралыг чүвелери болур.Тос чүзүн малдар дугайында, малдың тус-тузунда назыннарын, аттарын болгаш кандыг таварылгада чүнү канчаалдыр ыдыктаарын тайылбырлап көрээлиңер.
Хойну ыдыктаары. Кыс уругнуң боску дунар, улгады берген кадай кижиниң шаг-шинээ баксыраар болза, калчан ак хойну ыдыктаар. Хам кижини хооп эккээр, ол хам алгангаш, хойну ыдыктап каар. Аарыг кижини экиртип алыр дээш азы багай чүвени кыс чаяанныг улуска болдурбас дээш, хойну ыдыктаар.
Сергени ыдыктаары. Чамдык өгнүң одунуң ээзи кончуг дошкун, хензиг чүведен азарганыр болгаш хүртеңнээр дижир. От ээзин оожургадыр дээш, ак хавактыг шилгизимээр сергени ыдыктаар. Улаараар кижиге хамаарыштыр база сергени ыдыктаар турган.
Аътты ыдыктары. Тыныжы кыскалаар кижиниң, хөрекке дегдирген кижиниң база уйгу-дүжү баксыраар кижиниң көк-бора аъдын ыдыктаар турган. Оон ыңай кандыг-бир черже чорааш, аарый берген эр кижинин аарыын сегидер дээш, хөлге аъдын база ыдыктаар турган.
Тевени ыдыктаары. Тываның бир чамдык кожууннарында тевелиг черлер бар. Ылаңгыя Танды, Тес-Хем, Эрзин болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарынга кодан-кодан тевелер тургулаан. Тевениң баштыңы буураны ыдыктап турган, ооң кол утказы болза кодан доктаадып деп чүвеге хамааржыр, ол чүл дээрге ол аалдың азыраан мал-маганы онча-менди болзун дээн уткалыг. Чылдың-на бодаганы удуп чыдырда, бөрүлер тудуп чиптер эңгин турар, ындыг эңгинни база ыдыктап каар турган.
Сарлыкты ыдыктаары. Бай-Тайга болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннарында сарлыктар кончуг кол турган. Тываның өске кожууннарында база сарлык бар, Таңды сыннарының ээлери кежик хайырлазын дээш, сарлыкты ыдыктаар.
Буганы ыдыктаары. Шаанда Тываның кожуун бүрүзүнүң болгаш суму бүрүзүнүң девискээринге ыдыктыг бир улуг тайга турган. Тус черниң чурттакчы чону ыдыктыг тайгазынга бараан болуп, бодунуң күчү-шыдалдыг болурун күзеп, ак буганы ыдыктаар турган. Ыдыктыг ак буга Таңды ээзинин сеткилин кончуг өөртүр дижир.
Ивини ыдыктаары. Тожу – иви малдыг чоннуң эрте шагдан нептерээн чурту. Арга-арыгныӊ ээлери, тайга-сыннарның ээлери база чер-сугнуң ээлери бедик черде чурттаан кижилерге ачы-буянныг болзун дээш, ивини ыдыктаар. Ыдыктап каан иви кодан ивилерниң баштыңы болур, ол чүүл дээрге хамык-ла буянныг чүве оон хамааржыр дээни ол болур.
Ыдык-оъкту ыдыктаары. Төрээн төл кижиниң байы, адазының изин истээр үрени, иезиниң чуртун ээлээр салгалы деп бистиң өгбелеривис ынчаар билип чораан. Шаанда өреге бүрүзүнге Ыдык-оък албан турган. Ыдык-оъкту шыырак хамга ыдыктадып алыр. Ыдык-оъкта ажы-төлдүң сүнезини, кадык-шыырак чорууру болгаш омак-хөглүг чуртталгазы сиңниккен болур. Уруг-дарыг думаалай бергенде, хам кижини чалап эккелгеш, Ыдык-оъкту чемгерер турган, ол болза семис иртти дөгергеш, ооң ужазын ооң баарынга салыры-дыр, дошкуургаан аажы-чаңын оожуктурары ол болур.
Хараачаны ыдыктаары. Тыва чоннуң хараачазы Тос дээрлер-биле тудуш харылзаалыг дижир. Чаа тиккен өгнүң хараачазынга көк кадакты азы ак пөстү ыдыктап баглаар, ооң соонда хам кижини алгандырар болгаш хараачаны ыдыктап алыр. Өгнүң ээлери удуп чыдырда, тос дээрниң сылдыстары үстүүртен харап көрүп, оларның сүлде-чаяанын камгалап турар дижир. Амгы шагда тос ыдык шуут уттундурган, тыва чоннуң бурунгу сүзүглерин, буянныг бодалын болгаш чүү чүвеге бүзүреп чораанын хандыр билип алыр дээр болза, эрги шаңның ыдыктарын база сагыыр апаар. Шаанда шагда бир кодан малга ыдыктыг мал чораан болза, ол кодандан чангыс-даа мал оорлавас чораан. Ыдыктыг мал чораан кодандан мал оорлаан кижи назынындан кырып өлбес, хай-халаптан өлүр дээр чүве.
М. Кенин-Лопсанның
«Тыва чоннуң бурунгу ужурлары»
деп номундан Д. Суге-Маадыр белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.
