Шаанда хойну дөгерип чиирде, кажаазындан үндүрерде, хойнуӊ сегелин тонунуӊ эдээ-биле азы адыжы-биле чода тырткаш, чанында хойга чодар. Ол дээрге өдекте мал-маганныӊ кежиин доктаадыр дээни ол.
Өстүрүп алганы малын өске кижиге бээрде, хойнуӊ төжүнүӊ бажындан болгаш кудурук дөзү балдырындан дүгүн чула тырткаш, солагай холунуӊ чеӊинче азы хойлаар черинче суп алыр. Ол дээрге малын хүндүлеп, кежиин доктаадып турары.
Өг даштынга малды өзээр апарза, хойнуӊ бажын өгнүң эжиинче көрүндүрер. Кажан өгнүӊ иштинге болза, дөр бажынче көрүндүрер. Черге – одаанче көрүндүрер. Ол дээрге малын хүндүлээри ол.
Хойнуӊ ишти-хырнын ужулгаш, ханын савага куткан соонда, пашта суг хайынмаанда-ла, өске малыныӊ баары ажып, өдектен хөңнү калбазын, азы өдекче кирбестеп, чер хонар апарбазын дээш, баарны сугар турган.
- Дөгерген малдың бажын, кежин ханга боравас. “Чүгле бөрү ханныг кылыр” дижир.
- Мөөннү албан элээди кыс уруглар аштап, сыгар, чуур.
- Баардан өттү адыргаш, октавас: ханага азып каар.
- Чумур аксын шевер, бичии кылдыр кезер. “Урууң аксы улуг апаар” дижир.
- Башты албан чаагындан адырар. “Чаак сөөгү сыкпас – чаргызын алзыр” деп чугаа бар.
- Шээр малдың шалаңын ыяап-ла чаглыг кылдыр кезер.
- Хан аксы дээр дээшкинни талдан, чартыдан узун шевергин кылдыр чазаар. “Ону канчаар чазаар болдур – күдээлери, келиннери ындыг болур”.
- Малды дөгерген кижи хан дүвүн отка өргүп, бир дугаарында эътти амзаар.
- Суук хан аксын албан өгнүң эр ээзи чиир азы оглунга сөңнээр.
- Хан аксы чиген кижи дээшкинге бичии эъттен шиштээш, бажын сыккаш, отче каар. Төш бажын база отка өргүүр. Ол дээрге одун, чурттап орар өөн хүндүлээни ол.
- Өс эъдин малды өзээн кижиге салыр.
- Хойну дөгерген кижи чалгаа болза, дүлген өкпези чымчак, а кежээ болза – кадыг болур дижир.
- Молдурук хемдээн кижи үдүнге ыяш суккаш, отче каарда, йөрээл номчуур: “Тозан кур кажаалыг, тос кижи кадарчылыг, кыдыынга кыйгы четпес, ужунга үн четпес болзун”.
- Мал дөгерген өг кожаларынга албан эъдин салыр. “Кызыл эът төне бээр, кызыл арын көржү бээр” дижир.
- Дылды бичии уругларга дүлүп бээр. Ооң бажын албан кезер, кеспес болза, уруглары ааспырак апаар.
- Малдың бажын өрттедип, хуюктааш, ийи дең кезекке балды-биле чара кагар.
- Бир эвес мал боос болза, ооң савазын адыра кезерде, аңаа 2-3 сиген катай туткаш, “Сени эвес, сиген кестим. Сава долуп, сиген дег хой өзүп чорзун” деп чалбарыгны кылып тургаш уштур. Ужулган саваны өдекке хөөп каар турган.
- Ээгилерин адырарда, оорга-биле ээн эъдин ээги-биле үлештир кезер, ээги бажы сыкпас, чалгыны үревес. «Эр ээзиниӊ ооргазы аарып чорбазын» дээни ол.
- Сүме эъдин сүзүглеп олургаш кезер. «Херээжен ээзиниӊ эъдиниӊ аарыыры чиик болзун» дээни ол.
- Ужа сөөгүн куруглатпас. Утказы: малын хүндүлээни, «Ужуп чоруур кушка малымны дөмейлевес мен» дээни ол.
- Балдыр сөөгүн куруглатпас, балдыр эъдин кожуп кезер. Балдыр эъдин долдур кезерге «Мал-маган өзүп байыыр. Бай керинниг азы күдээлиг болур» дээни ол.
- Коъш-кыры кожунуң бажын база куруглатпас. «Боду эки чорза-даа, ажы-төлү чадараар» дээни ол. Коъш-кырыны аалдыӊ улуг эр кижизи хемдиир. Өскүс эъдин эӊ кырган улуг назылыг кижиге кезип бээр. Сөөгүн «Чок чок-ла дээш, кыры сөөгүн ытка бербес» деп йөрээгеш, хүндүлеп камгалал кылдыр азар. Коъш-кыры – эп-найыралдың, тайбыӊныӊ демдээ.
- Төш бажын отка каггаш, «буян-кежик доктаап, одум-көзүм, чаякчым тодуг чорзун» деп чалбарыыр.
- Бүүректерни аңгы-аңгы пашче сукпас, оларны тудуштур шөйүндүлээрде анаа бичии хырын кескиндизин база катай туткаш, шөйүндү-биле шарып ораап каар, “ажы-төлүм бо ийи бүүрек ышкаш, чарылбайн кезээде кады, эптиг-найыралдыг чорзун” деп йөрээл салып, чалбарыыр.
- Кежик үне бээр дээш, биеэги тывалар кежээки хүн ашкан соонда, кодандан ак чем, мал үндүрбес турган.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа Ойдуп Бартанның
“Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери”
деп номундан белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.