Тываның база бир кол байлаа – мал. Тыва кижилер ажы-төлүн чажындан тура мал-маганның тус-тус аттарын, назынын база өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаар кылдар өөредип чораан. Ажы-төлдүң ажыл-хожулга дадыгарын, ада-иезинге дузалажырын база бодун мөзүлүг кижи кылдыр ап чорууру мал малдаарындан кончуг хамааржыр.
ӨШКҮ
Өшкү – Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга таарышкан мал. Ол даглыг-даштыг Тыва чуртунга кончуг өзүген болгаш кандыг-даа берге кыжын чудап өлбес мал. Өшкү ыдыктаар малга санаттынар. Шаанда шагда күс дүжүп кээрге, хам кижиге отту дагыткаш, калчан-сарыг сергени от ээзиниң сеткилин оожургадыр дээш, ыдыктап каар турган. Ыдыктап каан сергени чиш кылдыр дөгербес, кырып өлүр ёзулал турган.
Өшкү – ниити ады, төрүүр кыс өшкү, азы бир дугаар төрүп турар, анайлыг өшкү.
Хайдак өшкү – төлү өлүп калган өшкү.
Дузак – ийи харлыг, азы хунан өшкү.
Кызыр өшкү – төрүвээн өшкү.
Анай – өшкүнүң бир хар чедир оглу, ниити ады, кыс азы эр анай.
Өскүспеек – чаш турда иези өлүп калган анай.
Ийиспеек – чаш турда иези өлүп калган ийис анайлар.
Шара чаш – чаа төрүттүнген анай.
Ылым чаш – тендиңейнип кылаштап турар анай.
Доруккан анай – үш ай четкен, азы сиген чиптер апарган анай.
Часкылак – чазын төрүттүнген анай.
Күскүлек – күзүн төрүттүнген анай.
Сейнек – чазап каапкан, ийи хар четкен анай.
Серге – чазап каапкан, үш хар ашкан.
Хунажык – чазаттынмаан эр анай, ийи харлыг.
Хуна – чазаваан эр анай, үрелиг мал, назыны ийи хардан өрү. Эъткир болгаш мөге-шыырак эр анайны хуна кылдыр салып алыр. Бир коданга бир хуна чоруур.
Назын аайы-биле адаары:
Хунан өшкү – ийи харлыг.
Дөнен өшкү – ийиден үш хар чедир назылыг.
Алды диштиг өшкү – үштен дөрт хар чедир назылыг.
Чедишкен өшкү – дөрттен беш хар чедир назылыг.
ХОЙ
Тывалар шаг шаандан тура хойну азырап, ооң эъдинден чем кылып, кежинден хеп кылып, дүгүн өг шывыы, дөжек-шуглак, чадыг-ширтек кылып, кедер хеп аргып-даарап чурттап чоруурлар. Бистиң черде хой ажылын кожууннар чорудуп турар. Хойнуң өзүлдези, шыдамыы одар-белчиир солчулгазындан дыка хамааржыр. Малчыннар ынчангаш чазаглаар, күзеглээр, кыштаар, чайлаглаар хонаштарлыг болур. Караң чүдүлге турар шагдан бээр хойну ыдыктап чораан болгаш изиг тыныштыг мал дээр. Уруг-дарыг челиге бээрге, ыдыктыг хойнуң изиг тыныжынга тынгарар ёзулал база турган.
Хой – ниити ады, төрүүр кыс хой, он ийи чылдың сес дугаарынга кирген мал болур.
Тогду – бир дугаар төрүп турар хой, ооң назыны ийи харлыг.
Кызыр хой – төрүвээн кыс хой, азы бир чылын төрүвээн хой.
Хураган – хойнуң чаш төлү, бир хар чедир ниити ады.
Ылым чаш – чаа төрүттүнген хураган.
Доруккан хураган – бир айдан үш ай четкен.
Часкылак – чазын төрүттүнген хураган.
Күскүлек – күзүн төрүттүнген.
Дөтпе – дөрт айдан беш ай чедир.
Шилеге – чазап каан хунан, назыны ийи харлыг.
Иртчигеш – чазап каан болур, назыны ийи хардан үш хар чедир.
Ирт – чазап каан, үш хардан өрү назылыг, чедишкен мал.
Кошкаржыгаш – үрелиг мал, чазаваан ийи харлыг мал.
Кошкар – үрелиг мал, чазаваан чедишкен мал.
Хөвээ – кошкар бодунуң төлүн эдерип каан таварылгада тыптып кээр төлү. Хырны шартагар, боду арган хураган. Ону ээзи бир хар турда дөгерип алыр, азы боду өлүп каар.
Назын аайы-биле адаары:
Хунан хой – ийи харлыг тогду хой.
Шилеге – чазап каан болгаш назыны ийи азы үш харлыг.
Чедишкен хой – дөрт хардан өрү назылыг.
Ирт – чазап каан, үш хардан өрү назылыг чедишкен мал.
ИНЕК
Инек – шаанда тура азырадып келген ажыы улуг дириг амытан. Инек чайын чер оъттаар, күскээр чайын инекке кыштап чиир сигенни кижилер белеткеп алыр. Инектиң сүдүн, эъдин, кежин ажыглаар, сүдүнден янзы-бүрү ак чемнерни кылыр: өреме, чөкпек, саржаг, курут, быштак дээш оон-даа өске. Мыйыстыг бода мал азы инек соок тыныштыг мал болур. Муңчураан кижи инек кажаазының көржеңин оттулгаш, чиңнеп дөгеленирге, хоочузу дораан чидер дижир.
Инек – төрүүр кыс инек, ниити ады, он ийи чылдың ийи дугаарынга кирген мал болур.
Хунажын – үш харлыг бир дугаар төрүп турар инек, ынчангаш ону дуңгуш деп база адаар.
Бызаа – ылым чаштан эгелээш, бир харга чедир назылыг. Эр бызаа, кыс бызаа деп ылгай адаар.
Молдурга – бир хардан ийи харга чедир назылыг.
Казыра – мугур ийи харлыг, ынчангаш ону хунан дээр.
Дөнен – үш харлыг инек, дөненней берген инек төрүүр, ынчангаш хунажын деп аттыг болур.
Шарыжык – чазап каан болгаш, назыны үштен дөрт хар чедир.
Шары – чазап каан болур, дөненден өрү назылыг болурда чедишкен шары деп аттыг.
Бугажык – чазаттынмаан, назыны ийи-үш харлыг болгаш үрелиг мал.
Буга – чазаваан үрелиг мал. Чедишкен буга инектеринче өске буга чагдатпас дижир. Бир коданга бир буга турар.
ЧЫЛГЫ МАЛ
Аът-биле бистиң өгбелеривис шаандан тура чарылбайн келген. Ол – кадыр-берт оруктарга-даа тоовас шыдамык амытан, тыва кижиниң кол хөлгези. Аъттың ажыы улуг. Ажыл-агый кылырда-даа, мал-маган кадарарда-даа, ырак чорук чоруурда, аал-оранын көжүрерде, чүък чүдүрерде, аңнаарда-даа мунар. Аътты ыдыктап чораан. Ыдыктап каан аътты өгнүң эр ээзи мунар, өске улус ачылаарга, бербес. Хам кижи аътты ыдыктааш, челинге азы кудуруунга ак пөс баглап каар. Ыдыктыг аът ол өгнүң улуг-биче кижилериниң сүнезинин камгалап чоруур болгаш байыырының сүлдези дижир. Чылгы мал чээрби беш хар чедир чурттаар.
Чылгы – ниити ады азы кодан чылгы дээр, он ийи чылдың чеди дугаарында аът чылы кирген.
Бе – төрүүр кыс мал.
Кызырак – назыны үш харлыг, бир дугаар төрүүр мал, кызырак дөненде төрүүр, оон ыңай кулуннуг бе дээр.
Кулун – бениң кыс азы эр чаш төлү, назыны бир хар чедир.
Богба – бир харлыг мал.
Чаваа – назыны ийи харлыг, хунан дээр. Дөнен мал – үш харлыг.
Аът – чазап каан эр мал, чедишкен аът азы мунар аът дээр. Чазап каан чылгы малды аът санынга киир санаар, чамдыкта чазап каан эмдик чавааны шала мунган болур азы эмдик хевээр салыптар, ынчангаш ону эмдик аът дижир.
Кыжаалаң – чаш дижи дүжүп эгелээн чаваа мал.
Караңгы чалыы – бештен сес хар чедир эр аът.
Сөөк-диш – назыны тос азы он хар чеде берген, кырып бар чоруур аът.
Дижи улчуя берген – эъди шүүрелип, кырый берген аът.
Аскырак – чазаваан үрелиг мал. Назыны ийи-үш хар.
Аскыр – чазаваан, үрелиг, чедишкен эр мал.
ТЕВЕ
Тыва чон тевени ховар мал дээр. Тевениң сүдү хоюг, дүгү чымчак, эъди чаагай. Ол – ховулуг черниң малы, даглыг черге таарышпас – чуглуп өлүп каар. Теве черле чудап өлбес. Ооң чиир чүвези бир янзы – бедик болгаш, кызыл хараган, инек-хараган баштарын, шагар-оът чиир. Кандыг-даа теве үш хар чедерге, кижиге ажыын көргүзер мал кылдыр шуут ажыглай бээр. Тевени хөлге кылдыр, тараа тарыырда, сиген кылырда болгаш аян-чорук кылып мунар. Ол – кончуг күштүг болгаш шыдамык мал.
Тыва чоннуң бурунгу амыдыралында теве-биле холбашкан хоруглуг ёзулалдар тургулаан:
- Тевениң оглун өлүрүп болбас – кижиге каргыжы чедер.
- Ижинниг ава кижи теве мунуп болбас, божууру бергедей бээр.
- Тевени кыжырып болбас, оскул-ондакка таваржыр.
- Одарында чораан тевелерни хойзуп болбас, уруг сылданыр дижир.
Теве – ниити ады.
Эңгин – кыс төрүүр теве.
Бодаган – тевениң оглу, назыны бир харга чедир. Карачал чугаада эр бодаган, кыс бодаган дээр.
Дорум – бир хар ажа бээрге, дорум апаар, ону ийи харга чедир эр дорум, кыс дорум дээр.
Тайлак – хунан чеде берген азы ийи хардан үш харга чедир назылыг, ынчангаш эр тайлак, кыс тайлак дээр.
Дуңгуш теве – ол дээрге үш харлыг болгаш бир-ле дугаар төрүүр теве. Адаар ылгалы мындыг: дуңгуш теве төрүптерге эңгин теве апаар азы оолдуг теве апаар.
Адан теве – назыны үш харлаан болгаш чазап каапкан теве болур.
Буура – назыны үш хар чеде берген болгаш чазаттынмаан үрелиг азы бүдүрүкчү мал болур. Бир кодан тевеге бир буура чоруур.
ИВИ
Иви – кончуг бедик тайгалыг черниң малы. Ол Тожу кожууннуң бедик-бедик тайгаларында өзүп турар. Иви турлаан чылда дөрт катап солуур. Иви кончуг арыг-силиг мал. Ивиниң сүдүн-даа ижер, эъдин-даа чиир. Кежинден тон, хол-хап, бөрт, дөжек,чадыр шывыы кылыр, а бышкаандан идик даараар. Иви мал 20 чыл чурттаар.
Шаг-шаандан тура Тожу чону чаа хонган чуртунга бир бурунгу ёзулалды албан кылыр, ол болза ивилерге дус төп бээри. Иви кончуг чаныган, чаа чуртка келгеш дус чылгавас болза, эрги чуртунче чана бээр. Кыжын дусту ивилерге төжектер кырынга төп бээр. Ивилерни холга дусту чылгаар кылдыр өөредип алырга улам эки. Дустуг хапты халаңнадыр чайып тургаш, ыт чукурганы дег чукурарга, ивилер четкилап келир.
Тыва чон 16 хардан куду эр-даа, кыс-даа ивини ыдыктаар чораан. Ол дээрге-ле чоннуң иви малга ынаан, ону хумагалап-камгалаанын илередип турары ол боор. Ыдыктаар ивини чадырны азы өгнү хүн аайы-биле долгандыр чедип эккелгеш, ону чадырның эжиинче бажын доңгайтыр идип алгаш, хүн үнер чүкче 3 катап тейледир, оон мойнунга янзы-бүрү өңнерлиг дилиндек пөстерни баглаар. Ыдыктаан малды мунмас, коштавас, ооргазынга чонак кагбас, мыйызын кеспес, сүдүн сагбас. Кым-бир кижи аарый бээрге, ол ыдыктаан ивиниң изиг тыныжын тындырар чораан.
Мынды – кыс иви, анайлыг иви.
Эдер – бугазы, бүдүрүкчү мал.
Богона – эдер херек чок апаарга, азы улгады бээрге, чазап кааптар, ооң адын богона дээр.
Анай – ивиниң чаа төрээн төлү.
Таспан – бир хар чедир эр-даа, кыс-даа ивилер. Мындының бир харга чедир анайын таспан дээр.
Дөңгүр – ийи харлыг эр чүве, чазаваан-акталаваан иви.
Мынчак – ийи хар чедир кыс чүве, эге төрүвээн кыс иви.
Дүктүг-мыйыс – ол болза ийи хар ажыг эр иви.
Мынды – дөрт хардан өрү кыс иви.
Куудай – үш болгаш дөрт харлыг чазап каан иви.
Чары – чазап каан иви, ону мунар кылдыр өөредип каан.
Хокаш – ниити чассыткан ат.
Хур анай – ол болза эр-даа, кыс-даа бир харлыг анайны хур анай дээр. Эр хур анайны дөңгүр дээр, кыс хур анайны мындыжак дээр.
Материалды А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының
редактору Момбулай Оралмаа белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Кенин-Лопсан, М. Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары / М. Б. Кенин-Лопсан. – Кызыл : ОАО “Тываполиграф”, 2013. – С. 404-424.
- Ооржак, М. Билип ал, өөренип ал. / М. Ооржак. // Тываның аныяктары. – 1993. – Окт. 26.
Чурукту интернет четкизинден алган.