Тыва чоннуӊ амыдыралынга эрткен чүс чыл каш янзы үндезин өскерлиишкиннерни эккелген. Оларда эӊ колу – 1921 чылда тыва чоннуӊ бот-догуннаан тускай күрүнелиг болу бергени. Оон бээр 99 чыл эрткен. А тыва ёзу-чаӊчылдарда 9 деп сан онзагай, ыдыктыг сан болур. Маадырлыг тоолдарда кол маадырныӊ өө – 90 аът долганып четпес докулчак ак өргээ; тыва хамнар 9 Дээрим, Долаан бурганым деп алганыр; арат-чон тос-караа-биле оран-делегейинге чажыын чажып, чалбарыыр Ынчангаш ону тускай демдеглезе чогуур.
Оларныӊ чамдыызы эргижиреп, уттундуруп, чамдыктары уламчылап, хөрлээлеп, бурунгаар базымнарга чедирген, чаа-чаа чүүлдерни эккелген. Оларны каксы-даа бол, сактып, демдеглезе чогуур. Тыва уран чүүлдүӊ шупту адырларыныӊ тодаргай эрткен оруун, төөгүзүн тускай эртем ажылдардан, төөгү номнарындан билип ап болур. Ындыг-даа болза республиканыӊ уран чүүл адыры анаа эвес базымнарны эрткенин, ында ниити агымнарны чугаалавас арга чок, чүге дээрге ол чурттуӊ идеологиязы-биле дорт холбашкан, чонга суртаал ажылын чорударынга улуг күш болуп турары билдингир.
​Эӊ улуг өскерлиишкиннер тыва чоннуӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ чаӊчылчаан көшкүн амыдыралдан сууржуӊ байдалче шилчээни, база ооӊ-биле холбашкан чаа болуушкуннарныӊ тыптып келгени-биле сырый харылзаалыг. Төөгүзү, культуразы бурун шагдан бээр Чөөн чүк-биле холбашкан көшкүн тыва чонга Барыын чүктүӊ чаӊчылчаан культуразынче угланыр орук ажыттынган үе Тыва Арат Республиканыӊ баштайгы чылдарындан-на эгелээн.
​Тыва чон бодунуӊ ханында чогаадыкчы уран талантылыг, ыраажы, чечен-мерген болгаш бот-тускайлаӊ культуралыг деп Тывага кээп турган Европа эртемденнери демдеглеп турган. Театр уран чүүлү, артист деп чүүлдү билбес-даа болза, хамык чон чыглып келгенде, байырлап эрттирер, кымныӊ-даа режиссерлавас, ындыг-даа болза киржикчилери боттарынын рольдарын ыяк билир болгаш күүседир театржыткан көргүзүглер чоннуӊ амыдыралынга турган: куда ёзулалдарында, дагылглар үезинде, Шагаа уткаанда дээш, оон-даа өске.
​Ук-дөзүнден-не шыырак күүселделиг турганы-биле ховар салым-чолдуг хөөмейжилер, тоолчулар чонунга бараан бооп, куда-дойга тускай чалаттырып, ай-айы-биле аӊчыларныӊ азы чиӊ тээкчилерниӊ дилээ-биле кады чоруп, ажыл-амыдыралын ооӊ-биле чогудуп чорааннары сактыышкыннардан, эртем шинчилелдеринден, аян-чорукчуларныӊ орук демдеглелдеринден билдингир. А тыва улустуӊ тоолдары ол дугайында эӊ бурунгу херечилер бооп турар, ынчангаш көшкүн амыдыралга оларны бодунуу-биле профессионал уран чүүлдүӊ төлээлекчилери деп саназа чогуур.
​Бо эрткен чүс чылда Европа культуразыныӊ туружундан Төп Азияныӊ көшкүн чоннарыныӊ уран чүүлүн деӊзигүүрлээри, үнелээри тыва уран чүүлдүӊ бот-онзагайынга даянып хөгжүүрүнге шаптык болуп турганы билдингир. Амгы үеде ону эдип ап, ажып эрткеш, болур-чогуур таарымчалыг оруктарын чедимчелиг тодарадып алганындан тыва чоннуӊ чоргааралы Национал оркестр, Үрер хөгжүм оркестри кайгамчык талантызын көргүзе берген. Тыва чоннуӊ аас чогаалыныӊ чаа чадада бир-онзагай хевири кылдыр сыгыт-хөөмей кайгамчыктыы-биле чаа сайзыралды алган.
​Бир эвес аныяк тыва хөгжүмчүлерниӊ, Тимур Түлүштүӊ энтузиазмы, чогаадыкчы тура-соруу эвес болза, Тыва аъттыг шеригниӊ үрер хөгжүм оркестри солун төөгүлүг болуушкун бооп артып каар турган. Ооӊ эрткен оруун катап диргизип, профессионал үрер хөгжүм оркестри кылдыр тургустунуп, кайгамчыктыг чедиишкиннерлиг, билдингир, чоннуӊ кончуг ынак профессионал коллективи апарганы бөгүн биске билдингир. Аът спорту, аът мунары европа чурттакчызынга улуг өртектиг спорттуӊ бир хевири азы хобби болза, көшкүн малчын чонга чажындан бээр өөренген чаӊчылы, амыдыралыныӊ чардынмас кезээ. Ооӊ кырындан бойдузундан хөгжүм-аялгага чаяанныг аныяк өскен европа культуразыныӊ бир хевири – үрер хөгжүмнү шиӊгээдип алгаш, кайгамчык оюн-көргүзүглери-биле бараан болуп, чүгле Тывада эвес, ооӊ даштында билдингир онзагай хөгжүм коллективи апарган. Ынчангаш Тываныӊ аъттыг үрер хөгжүм оркестри – ийи культураныӊ чаӊчылдарын сиӊирип алгаш, улаштыр сайзырадып турарыныӊ боттуг херечизи. Шак-ла ындыг орукту Тыва национал оркестри баштай эрткен: уттундурган тыва хөгжүм херекселдерин катап диргизип, репертуарынга аас чогаалыныӊ янзы-бүрү жанрларын ажыглап, сайзырадып келген. Ында база-ла ийи культураныӊ киржилгези илергей көстүп турар. ​
​Тыва чоннуӊ амгы үеде амыдыралындан көөрге, бурун шагдан тура билдингир хүреш, аът спорту, аас чогаалы, сыгыт-хөөмей бичии-ле деткимчеден хөгжүлдени ап, чаа-чаа оруктарны үениӊ байдалыныӊ аайы-биле дилеп тып, сайзырап турар.
​Шак мындыг сайзырал тыва бижик тывылган соонда сайзыраан тыва чечен чогаал, парлалга, музей, театр, уран чүүл колледжи чокка, тыва чоннуӊ аас болгаш хөгжүмнүг чогаалын бижип, чыып, кадагалаар ажыл чокка болдунмас турган. А бо бүгү хөй талалыг ажыл тыва чон бот-догуннаан тускай күрүнелиг апарганындан деткимчени ап, кайгамчык сайзыралды алган.
​Амгы делегейде кандыг-даа чурт, кым-даа кижи бүгү делгейни шыва алган глобализация деп болуушкунга бодун чидирбейн, эртем-техниканыӊ чедиишкиннерин шын ажыглап, ооӊ-биле чергелештир чоннуӊ байлак-чаагай сагыш-сеткилин чидирбейн, бурунгаар базар болзувусса, хөгжүлде албан турар, амыдырал чедиишкинниг, кижи бүрүзү сеткил ханып чурттаар аргавыс бар дээрзинге идегел бар.

#Тыва #уранчүүл #төөгү #сайзыралдың_кокпалары #культура_Тувы