АӉЧЫ МЕРГЕН-ТОГАА
Тес сояннарыныӊ сураглыг аӊчызы Тогаа дел кижи турган. Тогаа ол черниӊ хей аны болур тарбаган, дилги болгаш чээрен аӊнарындан анӊгыда, тайга черниц аӊнарын безин анӊаарынга тывынгыр кижи чораан.
Ол мыйыс уезинде мурнунда дугурушканы-биле Моолдуӊ шыырак дээн аӊчызы, малдыг бай Чэсбалчарныӊ аалынга барган. Аӊчы чеде бээрге, таныжы аӊчы аалында чок, сыыннай берген болган.
Тогаа егге шайлап орда, даштын хой сагган кадайлар алгыржы берген.
— Бух! Бух! Бух чуйж байна!— Сыын! Сыын| Сыын маӊнап бар чор!—дишкеннер.
Тогаа өгден унуп келгеш:
— Силернин өөнерде боо бар бе?—дел, Чэсбалчарнын кадайындан айтырган. (Тогаанын боозунуӊ огу таалын иштин- де турган. Аалга октуг-боолуг кирип болбас ужурлуг).
— Орун бажында орус боо бар — деп, Чэсбалчарныӊ кадайы чугаалаан.
Тогаа боону ала тыртып алгаш, ырай берген сыынче шыгаай берген.
Кадай тургаш:
— Тогаа бо сыынны адып каар болза, оон караан чигге чиир мен — деп аас эткен.
Тогаа боолапкан, маӊнап бар чораан сыын барып ушкан. Удаваанда аалынга Чэсбалчар бо чедип келген.
Эжишкилер даарта аӊнаар деп дугурушкан. Даартазында аӊчылар сыыннап аътганыпканнар. Аннаар чери кезек-кезек аргаларлыг, сегит-биле аӊнаарынга кончуг эптиг чер чуве-дир.
Сегит бажынга Тогаа биле Чэсбалчар кожа олурупканнар. Тогаа боолай каапкаш, боозун черге салып кааш, таакпылай берген. Чэсбалчар база боолаан. Сыын ыравайн барып ушкан.
Тогаа олургаш:
— Мээн аткан огум сыынныӊ өкпе-чурээн өттур дегди, сээн аткан огун аннын сонгу ийи денмээн өттур деггеш, кеште ызырны берди — дээн.
— Мээӊ аткан огум сыынныӊ өкпе-чурээн өттур деггени ол- дур, ан ыравайн барып ушту. Сен дыка мегелеве, кара урян- хай— деп, Чэсбалчар хорадап унген.
— Сыынны союп тургаш, кымныы шын-мегезин көөр бис. Бир эвес мээӊии шын болур болза, чуну мөөрейге салыр сен, Чэсбалчар?— деп, Тогаа оожуктурган.
— Бир эвес сеӊии шын болур болза, сенээ мунар аът бээр мен, мен шыдаар, бнр эвес менни шын болза, сээн мунуп чораан аъдынны алыр мен — деп-тир эвеспе, Чэсбалчар.
Сыынны союп кеерге, Тогааныӊ аткан огу аӊнын өкпе-чу¬рээн өттур дегген, Чэсбалчарныӊ огу аӊнын ийи денмээн өткеш, кеште ызырынган болуп-тур эвеспе.
Моолдар Тогааныӊ часпас адарын, оон чувени мергени-биле хайгаарап көөрун магадап, ону Мерген-Тогаа деп адааннар.
Тогаа аткан сыыннарыныӊ орнунга бызаалыг инек, Чэсбал- чар-биле мөөрейи дээш, мунар аът алгаш, чанып келген.
АӉЧЫ ТОРЛУК
Шаанда Бии-Хемниӊ девискээрннге Кара-Хаак болгаш Чербиге аӊчы болгаш одучу Торлук деп кижи чурттап чораан. Торлук чаа аӊнап эгелеп чоруур уезинде угбазын Кара-Донгул болгаш Кызыл-Донгул беднктериниӊ ээзи таварышкаштын, алгаш чоруй барган. Угбазы аалынче-даа чанып келбес, Кара- Донгул болгаш Кызыл-Донгул кырында көзулгулээн сураа дыӊналыр болган.
Торлук боду угбазын дилеп чоруткаш. Донгулдарныӊ кыйызынын-даа кырынга унгулээн. Бир катап Кара-Донгул кырынга уне бээрге, мурнунда каас-чараш өг турган. өгге кире бээрге, угбазы бо олурган.
Дуӊмазын угбазы көргеш, ол дораан мынча дээн-дир:
— Менден чуве айтырбайн көр. Чуве черле айтырып болбас эвеспе. Таӊды ээзи мени хереглээш, бодунга ап алган чуве-дир. Мээн дугайымда улуска база чугаалап болбас эвеспе, менээ сагышсыраан херек чок. Сен болза улуг аӊчы болгаш одучу кижи боор сен. Мээн сенээ белээм ол болур. Бо Таӊды- нын аӊ-мени мээн ончум ол чуве-дир. Ынчангаш сен мээӊ дуӊмам болганыцда, туралаанын-биле аӊнап чоруур сен. Ак сут уезинде кыс аӊ аӊнавас сен. Кыс аӊнар ыдыктыг аӊнар-дыр. Чажыт оът-сигенни эм-танга хереглеп чоруур сен, оларны база-ла кижи-ле болганга айтып берип болбас ужурлуг чуве- дир. Эм оът-сигеннерни аарып, турээн улустарга дуза кылыр чуве-дир —деп чагып-сургап турган дээр.
Оон соонда ол оол улуг аӊчы, эм-тан болгаш чаттыг оъттар билир Торлук деп кижи болган.