Мактал – тыва улустуң аас чогаалының бир хевири. Ону күүседири бир тускай, шүлүк номчуурундан ылгалдыг.
Бурун өгбелеривис долгандыр турар каас-чараш бойдузувусту, азыраан мал-маганын, эки эжин, төрээн черин алгап-мактап чораан. Бир-ле чүүлдү онзагай кылдыр демдеглеп, ооң овур-хевирин, шынарларын эскерип, сагыш-сеткилинден чарашсынып, магадаанда мактал төрүттүнер. Кайгамчыктыг бо аас чогаалыныӊ уттундуруп бар чыткан хевирин амгы үеде катап сайзырадыр ажылды күштелдирер сорулгалыг Тыва Республиканыӊ культура яамызыныӊ деткимчези-биле Тыва культура төвүнде республика чергелиг мактал мөөрейи чылдыӊ болуп эртип турар.
Бурунгу тывалар аътты оларныӊ назы-харын ылгап, чоруунуӊ аайы-биле аӊгылап, чарыштырар турган. Чарышка кирер аъттарныӊ саны чеже-даа болур. Хөй болган тудум-на солун. Чарыштырар аътты каш хонук бурунгаар баглааш баглап, ыяк соодар. Чарыш мурнуу чарыында, кудуруун өрээш, так кылдыр баглап, челин чыбыйтыр чазап таарып каар. Чарыш аъдын 8-9 харлыг оолдар мунар. Чарыш мурнунда оолдарга мундургаш аът чазакчызы аъттар хөөрезин дээш сыгырып тургаш, хөй чонга аъттарны көөргедип таныштырар, кулак-кудуруун артыштап каан суг-биле өттүрүп-чагбышаан, эӊ чүгүрүк дээн аъттыӊ ат сураан – каяа, кажан, кашкы черни ээлеп турганын, кончуг чечен-мерген сөстер-биле алгап мактаар. Аът чазап салыр кижиниӊ кыйгызы-биле аъттар-даа чаржып үнер. Аът бажыныӊ мунукчулары аъттары хөөрезин дээш, кускунавышаан кымчызын чайып тепсенир.
Аът бажы тыртар черге баштай келген аът эрткени ол болур. Ындыг аъттарга мактаан «Эзир-Доруг», «Хартыг-Кара», «Чүгүрүк-Бора» дээн ышкаш, шола ат тыпсып, мактал салып ырлаар.
Дараазында силерни аътка макталдар-биле таныштырар-дыр бис:
1
Ыраан тудум
Дендеп орар,
Муӊгаш-дыны
Υзе тыртар шилелиг,
Мунган кижи
Хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш
Дөрт соялыг
Думчуунуӊ үдү хос.
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Тоос куш дег кудуруктуг,
Доозун үндүрер даяктыг
Чүгүрүк аътты көрүӊе-ер!
1959 чылда Эрзин районнуң Мөренге 54 харлыг Бааннай Дондугур Шагдыржаповичиден Д.С. Куулар бижээн.
2
Каӊ демир чүгенниг,
Хартыга дег түрлүг,
Кайгамчыктыг чүгүрүк,
Кара доруг аъдым
Эртип келди,
Ɵршээ!
1970 чылда Овюр районнуң Сагылга 64 харлыг Монгуш Найдан-оол Даржаевичиден О.К. Дарыма бижээн.
3
Эки бениӊ төрүп бергени
Эки хүреӊ аъдым
Хомду болган кулактыг,
Каӊ хөө дуюглуг,
Хүмүш болган
Чүген суккан,
Арт болган делгем,
Аӊгайган улуг эзерлиг,
Хову болган чонактыг,
Тос коннун кожа тырткан,
Кудургазын баглап тырткан,
Кудуруун сөөрткен.
Чели,
кудуруу
Черге дөжелген,
Сес чоруун дески чоруур,
Дүктүг даванныгга
Четтирбес,
Чүглүг кудуруктугга
Баштатпас,
Чүглүг куш дег чүгүрүк,
Булуттуг дээрниӊ
Адаа-биле,
Будуктуг ыяштыӊ
Кыры-биле маӊнаар,
Эки бениӊ төрүп берген
Эки хүреӊ аъдымны!
1977 чылда Каа-Хем районнуң Бүрен-Аксынга 61 харлыг Хуурак Василий Донгаковичиден О.К. Дарыма бижээн.
4
Дөнен-Калдар эртип келди!
Дөспес челер кулун болгай,
Хөөкүй аъдым!
Аъдым адын кыйгырып берейн:
Дуран дег карактарлыг,
Бораӊ дег тыныштыг,
Туӊ дег диштерлиг,
Тулган дыыжы кулактарлыг,
Кадак болган челдиг,
Каӊ-болат дуюглуг,
Каӊгай болган сынныг
Кара-Доюм халып кээрге,
Кара баарым харлыгып кээп,
Караам чажы төктүп турду,
Кайгамчыктыг өөрүшкүге
Хаара туттурдум – өөрдүм.
Ɵвүрнүӊ өөлеттейлерин,
Арызыныӊ аалаттайларын
Кара-Доюм эртип кээрге,
Кара куш-биле дөмей-ле-дир.
Карамга кара сугну ижиртип,
Кадар оъдун оъткарып,
Кокай чивезин дээш,
Хондур кадарып,
Бөрү чивезин дээш,
Бөлүп кадарып,
Карактап кулактап,
Хайгаараар мен, эр аъдым!
Ыраан тудум дендеп орар,
Муӊгаш-дынны үзе тыртар шиглиг,
Мунган кижи хадый бээр ышкаш,
Чаан дижи ышкаш дорт соялыг,
Думчуунуӊ үдү чудурук хос,
Аяк дег ала карактыг,
Дугай ышкаш кулактыг,
Мундаазын челдиг,
Дески чаагай ооргалыг,
Тоос куш дек кудуруктуг,
Доозун үндүрер саяктыг
Чүгүрүк аът.
Эки маӊнангыр болзун!
Дөргүн ышкаш кирбиктерлиг,
Аяк дег карактыг,
Дөрт даваны
Төгерик-даа болза чүгүрүк,
Аксында суп каан суглуу,
Баг-биле ьаглап каан
Мөӊгүн чүгени
Хүрээ ышкаш,
Херим ышкаш болзун,
Аъттыӊ дижи,
Караа дуран-биле дөмей болзун!
1970 чылда Овюр районнуң Торгалыгга 67 харлыг Түлүш Хунан-Кара Шынапаевичиден О.К. Дарыма бижээн.
Челип келир аътка мактал ыры
Мунуп кедир базар оюм, ээӊ-кооӊ
Челер ойну, челбес ойну.
Кыӊгыр-кыӊгыр, кыӊгыргай.
Чектеведим, бактавадым,
Кыӊгыр-кыӊгыр, кыӊгыргай.
Хевээи, тарааӊайны,
Кыӊгыр-кыӊгыр, кыӊгыргай.
Чылнавадым, амзавадым,
Кыӊгыр-кыӊгыр, кыӊгыргай.
Челип келир челер оюм, ээӊ-кооӊ.
Мурнап келир базар оюм, ээӊ-кооӊ.
1982 чылда Кызылга Тываның тоолчуларының VI дугаар чыыжынга 79 харлыг Самбуу Саая
Чүвүрековичиден З.К. Кыргыс бижээн.