Бистиң ада-өгбелеривис шаандан тура сүттен янзы-бүрү чемнерни кылып чип чораан. Сүттен кылган чем кончуг хоолулуг болгаш кижиниң кадыынга эки болуп турар. Ак чемден кылган чемнерде кижиниң кадыынга херек чугула бүдүмелдер бар деп эртемденнер бадыткаан.
Тыва малчын улус чазын мал төрүптери билек, төрүттүнген чаш малды тускайлап, аңгы кажаага база бир черге баглаар турган. Ол чүл дээрге малды саап, ооң сүдүнден ак чем белеткээри-биле малды белеткеп алыры болур.
Азырал малдар: хой, өшкү, инек, иви, тевениң сүдүн саап, шаандан тура кижилер шайны хайындырып ижип чораан. Ылаңгыя хой сүдү, инек сүдү-биле сүттээн шай амданныг болгаш хоюг болур.
Бистиң тыва бурунгуларывыс база хой, инек, өшкү сүдүн шагдан тура саап, амданныг шайны хайындырып ижип, ол ышкаш кандыг бир өгге аалчы келгенде, кажан-даа шай артыы кудуп сунмайн турган. Өгнүң херээжен ээзи албан чаа сүттүг шайын хайындырып, аалга кирген кижини хүндүлээр чораан. Шай сүттээр сүдүн дүъш эрткиже дээр савазынга кадагалааш, ооң соонда таарыштыр ажыглаптар турган.
Тарак. Кыштың соогу намдап, час дүжүп чорда, шээр мал оолдап эгелээр. Хой хураганнап, өшкү анайлап турар үеде, чаа сагган сүт-биле шай хайындырып ижерге эки. Ол үеде чер карарып, хек-даваннар, шончалайлар үнүп турар өйде инектер база бызаалап эгелей бээр.
Шаанда бистиң улуг улузувус таракты кылып ижип чораан. Ол дээрге, суг кыдыындан үнген талдар чулукталып турар апарганда, ооң черден үнген картын бир турумдан артап алгаш, ону борбактай шарыптар. Ооң соонда хайындырып каан инек сүдүн чылыг-бүлээн кылдыр чылыткаш, дүвү бүдүн хууңга куткаш, ынаар бир моондак тал картын суп каар. Ол сүттүг болгаш шылбалыг хууңну кидис-биле ораагаш, өг иштиниң бир сериин черинге тургузуп каар. Ийи-үш хонгаш тарак болу бээр.
Бышкан таракты өгнүң эң улуг назылыг эр ээзи амзаар чораан. Ол үелерде тараазы төне берген аалдарның бичии уруг-дарыынга тарак чем бооп тывылганы ол болур. Таракты оолдар бир-бир аякты, а кыс уруглар өйлеп ижер.
Улуг улустуң чугаазы-биле алырга, тарак ижип өскен уругларның иштиниң хоочузу чок болур база өске-даа аарыглардан шоолуг аарывас болур.
Тарактың хөреңгизин үзүп болбас. Хүмүң дүвүнге тарак бичиилей бээрге, кырындыва хайындырган сүттү немей кудар. Тыва кижилерге тарак дээрге тараааны солуп шыдаар ак чем болур.
Хойтпак. Сүт-саан элбей бээрге, бурун өгбелер хойтпактаар турган. Шаанда өреге бүрүзү саар инектиг чораан болгаш хойтпактаар доскаарлыг турган. Бир паштың доскаары дээрге бир тигер азы бир паш долу хойтпак болур. Хойтпак – тыва чоннуң эң бурунгу, эң хоолулуг болгаш эң-не сүүзүннүг чеми. Хойтпакты колдууунда инек сүдүнден кылыр.
Хойтпак доскаарын шевер кижи теректен кылыр. Дүвүн хадың тозу-биле дүптээр. Кызыл-харагандан ыяш шоптулар чазап алгаш, олар-биле доскаар дүптээр тосту чыпшыр кадагылаар. Доскаар дүвү ийи каът тос болур. Тос дүптүг доскаар чытталбас, дүдүвес болур, арагазы ажыг болур.
Сүттү саггаш, улуг пашка хайындыргаш, өремезин алыр. Өремезин алган сүттү шала кежээликтей доскаарга кудар. Шала сооксумаар болза, доскаарны кидис азы хой кежи-биле чылыдыр ораап тургаш, чеп-биле долгандыр шарыптар. Чылыглаан доскаарга хойтпак дүрген ажыыр болгаш дүжүнгүр болур. Доскаарда хойтпактың кыры сарыг-сугланып, шыыгайндыр дагжап турар апаарга, ынчан тигер чурумнуг.
Башкы хойтпактың арагазын отка, сугга чажар. Таңдыга Чеди-Хаан сылдыска чажар сүзүктүг чораан. Эң баштайгы дашканы бөлүк аалдың эң улуг назылыг кижизинге тудуп сунар. Бир аалдың эр кижилери башкы хойтпактың арагазын чаңгыс аякка куткаш, дугурааннап ижер. Эң сөөлгү аякка куткан араганы улуг назылыг кижиге сунар. Ол кижи сөөлгү дашканың арагазын орту киир чооглапкаш, илезин отче чажыптар.
Итпек. Доскаарда хойтпактыва хайындырган сүттү кудар. Бир чамдыкта доскаарда хойтпак хоюдур итпектелзин дээш, чиг сүттү база кудар. Бир хонган соонда, доскаарда хойтпак кырынга ийи илиг хире кылын итпек туруптар. Итпекти аякка шүүреп куткаш, чаш уругларга чиртир. Итпекти улуг улус база чем кылдыр чиир. Хүндүлүг кижи өгге келгенде, баштай аякка изиг шайны куткаш, тавакка долдур урган саржаглыг далганны салыр, ооң хүндүлүг шаалдазы кылдыр бир дашкага итпекти база салып каар. Хүндүлүг аалчы ёзу барымдаалап итпекти амзап каар.
Хойтпактың ажыы ханзын дээш, бышкы-биле бир хүн каш-даа катап быжар. Доскаарда хойтпактың бышканын азы ажаанын итпээнден билип алыр. Бир эвес итпек чуга болза, хойтпак бышкан болур, ындыг хойтпакты тигерге, арагазы кончуг ажыг болур.
Итпек болза хоолулуг болгаш эм чем болур.
Быштак. Быштак болза чиир чем болгаш дагылганың сүзүктүг чеми болур. Тывалар кожуун бүрүзүнде быштакты кылып турар. Быштактың даштыкы хевири болгаш кылып алыр аргалары кожуун бүрүзүнде аңгы-аңгы бооп турар. Башкы сүттү хойтпактап алган соонда, быштакты кылыр аргалыг болур.
Быштак кылыр дээнде, пашка сүттү хайындырыптар. Колдуунда сагган сүттү дораан хайындырыптарга, тергиин амданныг быштак үнер. Өремелеп каапкан сүттү хайындыргаш, быштак кылырга арай чарбалаң быштак болур. Пашта хайнып турган изиг сүттүң кырындыва таракты азы хойтпакты кудуптарга, дораан итпектели бээр. Ол итпекти тускай даарап алган кеден хапка сарыг-суун арыглап шүүреп алгаш, ийи калбак ыяш аразынга ол-ла хапка итпекти салыптар. Калбак ыяш кырынга улуг дашты базыра салыптарга, итпектиң сарыг-суу сызылгаш, калбавыргай быштак апаар. Чаа сагган сүт-биле холуй кылган быштак сүтсүг болгаш чаагай амданныг болур.
Чер чоруур кижилерге хереглеп кылган быштакты арай чугаладыр баскаш, хөлегелиг черге кадырып алыр. Уруг дарыгга сонуургадып чиртир быштакты шөйүндү хевирлиг кылдыр шөйгүлээш, деспи иштинге чада каггаш, хүнге кадырып алыр.
Чаа баскан быштакты ол-ла дораан чип база болур. Кырган кижилер быштакты аяк иштин долдур доорап алгаш, кырындыва изиг шайны кудупкаш, амданнанып аартап олурар.
Буга бажы, суг бажы, бай ыяш, тел ыяш, хам ыяш, Таңды дагаан черлерге быштакты албан аппаар. Бир калбак ыяш кырынга быштакты салгаш, дагылгалыг черге салып каар. Дагылга кылган черге хамнаан хамнар ол быштакты оран ээзи четтирип турар кылдыр алганырлар. Бурун шагда терелдежип аалдажырда, бир хап быштакты албан белеткеп алыр.
Ээжегей. Ээжегей – тарааны солуур чем дижир. Шаандакы тывалар кыштап чиир ээжегейни кадырып алыр чораан. Тараа шоолуг тарывас болгаш малдыг өрегелер ылаңгыя, Өвүр, Эрзин, Тес кожууннар чурттуг кижилер ээжегейни барба-барбазы-биле белеткеп, узун кышты ажылдыр чиир чеми кылдыр хүнезинненип алыр чораан.
Ээжегейни кылыры эң-не бурунгу арга болур. Пашта хайнып турган изиг сүтче таракты азы хойтпакты кудуптарга, сарыг-суглуг итпек апаар. Ол итпектиң сарыг-суун соолдур хайындыргаш, оортан ээжегей кылып алыр. Бир чамдык кижилер сарыг-суун аксып каапкан итпекти борбак-борбак кылдыр үзе-үзе туткулааш, деспи иштинге кадырып алыр. Бир чамдык кижилер сарыг-суун аксып каапкан итпекти калбак-калбак кылдыр аңгылай-аңгылай үскүлээш, шары кежиниң кырынга чаткылааш, изиг хүнге кадырып алыр. Сүдүн чая сүттээн ээжегей ажывас боор.
Божа. Божа болза тыва кижилерниң эмге ажыглаар база алгы-кеш болбаазырадып эттээринге чугула херек ак чем болур. Чемге хөөн чок апарган кижиге изиг божа ижиртир. Ишти куртуй берген кижиге база изиг божа ижиртир.
Ажыг апарган хойтпакты хайындырар. Ол чүл дээрге, улуг пашка бир паш хойтпакты куткаш, ынаар шууруунну салгаш, дөрт талазындан борбак даштар-биле чыскыыр. Шуурууннуң кырынга чылапча пажын салгаш, ону долгандыр кидистен кылган ораалда азы куру-биле куржаптар. Чылапчага соок сугну кудуп алыр. Арага тигерде, аргалыг болза, кара тал дазылы-биле азы пар дыттың будуу-биле от одаар. Пашта хойтпак хайнырга, чылапча суу изиир, шуурууннуң шоргазын куду арага чүгүрүп баткаш, шорга аксында салып каан хууңче агып кирер.
Суг изий бээрге, соок суг-биле солуп турар. Бир паш араганы тигерде, ийи азы үш катап чылапча суун солуур. Арага доң болзун дээр болза, бир катап чылапча суун солуур. Өйү келирге, чылапчаны болгаш шууруунну эзер. Арагазын аксып каапкан хойтпактың божазы пашка артып калыр. Божаны алырының эң-не бурун аргазы бо-дур.
Тывалар божа-биле алгы идээлээр. Бир алгыны үш суг катап идээлээр болур. Идээзи ханган алгыны эттээрге, эттеттингир болур. Божа чок болза, хеп даараар чымчак алгы база чок болур.
Тыва кижиниң амыдыралынга божаның ажыы кончуг улуг.
Сарыг-суг. Божаны кеден хапка куткаш, сарыг-суун үндүр аксып кааптар. Бир болза божа сарыг-суун черже аксып кааптар. Бир чамдыкта божаның сарыг-суу-биле бода малдың кежин чымчадып шыгыдар. Ылаңгыя инек, шары кежин сарыг-суг-биле чиңнеп шыгыткаш, чымчадыр эттеп-эттеп, ооң соонда саргартыр ыштап каар. Кандыг-даа чаъс-чарга болгаш өлгенге иривес идиктерни болгаш таалыңнарны ыштаан хөмден даараар.
Шаандагы тывалар ижин чазаар дээнде, соодуп каан сарыг-суг ижер чораан. Кадыг албаны боглур кижилерге база соодуп каан сарыг-сугну ижиртир чораан. Боостаазы ыжа берген кижиге изиг сарыг-сугну ижиртирге, дораан эттинер.
Ааржы. Тиккен хойтпактың сарыг-суун кеден хапка азы кеден шоодайга аксып кааптарга, өл ааржы болур.
Өл ааржыны аяк ортуже чедир өйлеп алгаш, ооң кырындыва хайындырып каан соок сүт куткаш, чаш уруглар чемгерер. Бир чамдыкта өл ааржыны ол хевээрзин база чиир. Тывалар ааржыны суксун чеми дижир. Чай шагда тараа суггарган кижи суксай бергеш, өл ааржыны соок сугга хоюдупкаш, суксун кылдыр ижип алыр. Ол ааржылыг сугну ижерге, кижиниң боостаазы ыжып аарбас дижир.
Кеден хапта азы кеден шоодайда өл ааржыны шары кежинге төккеш, хүнге кургадыр. Улуг шыгы үне берген өл ааржыны деспиге ургаш, өг кырынга кааң хүндүс каап каарга, хүн караанга кончуг кадар. Кадырып каан ааржыны хаш алгыдан кылган хаптарга ургаш, аксын шарып каар. Ааржы белен үрелбес болур. Аңчы кижилерниң тайгада чадырынга бир хап ааржы кажан кезээде турар. Ол чадырга келген кижи ол ааржыны өйлеп чип алгаш, ол-ла черинге хавы-биле халбаңнадыр азып каар бурун чаңчыл бар.
Кааң хүннерде аян-чорук кылган кижи кургаг ааржыны чип каап чоруурга, суксунга алыспас болур. Доңат-соокка болгаш өл-шыкка чоруур чорганчылар, чиңчилер болгаш аңчылар ааржыны хүнезиненип алыр. Ааржы кижини соокта болгаш шыктан камгалаар.
Курут. Кеден хапта азы кеден шоодайда аксып каан өл ааржыны кургатпайн тургаш, курут кылыр. Куруттуң хевири дөрбелчин болгаш борбак болур. Өл ааржыны өйлей үскеш, ийи калбак ыяшка калбартыр базыргаш, бичии кевий бээрге, дөрбелчинней кескилептер. Өл ааржы кеден хапка турда, чудурук дег кылдыр борбактагылааш кевир кургадып база болур. Дөрбелчин азы борбак куруттар чиндиңнээш турда, ортузундан тевене-биле үттээш, тус-тузунда чүң-биле дизиптер. Чүңде дизип каан дөрбелчин азы борбак куруттарны өгнүң ынаазынга ышталдыр кургадыр.
Шагаа хүнүнде хой кадарар оолга бир дизиг курутту бээр турган. Биеэ шагда он хар чедир оолдар, кыстар кырган-авазының азы даай-авазының аалынга частың башкы айында албан баар чаңчыл турган. Адазының иези азы иезиниң иези өгге келген уругларга куруттар үлеп бээр. Улуг назылыг кижилер боттарының уруг-дарыынга курут бээр чаңчыл шаандагының ёзулалы болур.
Амыдыралы хирелиг кижи бир шыдалдыг өгге келген болза, ол өгнүң уруунга бир дизиг курутту албан бээр турган. Бир дизигге чээрби беш азы бежен хире куруттар чоргулаар.
Курут – узун хуусаалыг чем.
Какпак. Хойтпактың арагазын тиккен соонда, шууруунун эзип кааптар. Шуурууннуң иштинге какпак артып калыр. Аргалыг болза бир пашты тиккен соонда, какпаан сивирип кааптар. Бир чамдыкта беш паштың арагазын тиккеш, ооң соонда какпаан сивирер.
Шууруун какпаан эң-не дыңнангыр оолга сивирип чиртир чаңчыл турган. Авазының, угбаларының болгаш кырган-авазының чугаазын тооп дыңнаар, оларның айбызын дораан кылыр оолдар болгаш кыстар шууруун какпаан бир дугаарында сивирип чиирлер.
Шаандагы кырганнар мынча дижир:
- Какпак чиир сен, оглум, бызааларың дозуп эккел.
- Какпак чиир сен, кызым, анай, хураганны карактап тур.
- Какпак чиир сен, оглум, сугдан узуп эккел.
- Какпак чиир сен, кызым, чээргенден чыып эккел.
Бурун өгбелер какпак-биле хензиг чаштарны бодундува дыка эптиг элзедип ап база ажыл-хожулга хандыкшыдып ап чорааннар.
Какпак – амданныг чем.
Сүт хоюу. Тывалар чаш уругларның кадыын бичиизинден тура хумагалаар. Арай арган төл болза, ол уругга сүт хоюун хүннүң-не бичиилеп бээр. Сүт хоюун үндүрүп алыры белен. Хой сүдүн азы инек соңгузун бир савага аңгылай куткаш, сооксумаар черге хондур тургузуп каарга, эртенинде сүт кырынга бир илиг хире сүт хоюу турар. Сүт хоюун хымыш-биле шүүрей ускаш, тос-хууңга кудуп алыр.
Часкы чавыртыңда чаш уругларның арны болгаш хочалары хорлай бээр болза, сүт хоюу-биле чааптарга, дораан чиде бээр.
Сүт хоюун чиг сүттен үндүрүп аарга, хоюг болгаш амданныг болур.
Өреме. Чаа сагган сүттү улуг пашка долдур кудар. Өремелээр сүттү пар дыттың будуу-биле одаар азы кургаг тал-биле одаар. Эртенги саалданы дооскаш, шой пашка кудуп каан сүттү ожукка типтер. Ава кижи отту одавышаан, пашта сүттү хайгаарап көрүп орар. Сүт хөөреп орда, хола хымыш-биле саарар. Сүттүң көвүүн үндүр саарыпкаш, отту чавырылдырыптар. Өреме кылын болзун дээш, сүттүг пашты чиңнедир одаар. Сүттүң кыры өремелени бээрге, кош ожукка пашты эзип каар. Паш иштинге сүт хүннү бадыр өреме тыртып турар. Бо болза инек сүдүн өремелеп турары болур.
Тывалар хойну дүште колдуг саар. Хой сүдүн база өремелээр. Хөй хойлуг улус хой сүдүн өремелээр. Эвээш хойлуг улус хой сүдүн чүгле шай сүттээринге хереглээр. Өремени кежээликтей хымыш-биле сояр, кыдыын сивиртииш-биле адырар. Өремени сойгаш, чыып турары улуг хууңга азы улуг тавакка овааландыр салыр. Өремени сава долдур чыггаш, ажыдыр турнуктурар.
Чаа сойган өреме-биле чиңге-тарааны өремелеп чиир. Чаа сойган өремени шайга база каап чиир.
Өгге хүндүлүг кижи кээрге, албан шай хайындырар. Ынчаарга салыр далган, тараа, боова, боорзак чок болза, ажывас (ажыг эвес) өремени тавакка салыр.
Саржаг. Саржаг, чөкпекти колдуунда хой, өшкүнүң ыштай аарак кадырып каан хырнынга кудар. Мал-маган болгаш аң-мең сыңыйларынга саржагны база тускайлап кудар.
Турнуктуруп чыгган өремени улуг пашка хайындырарга, баштай саржаг ылгалы бээр. Ылгап алган саржагны баштай сава долдур чыып алгаш, ооң соонда үрүп каан хой азы өшкү хырнынга кудуп алыр. Сыңыйлыг саржагны калбак ыяш кырынга салгаш, орун алдынга суп каар.
Кончуг бай өрегелер саржагны доскаарларга куткулап алыр.
Тыва кижиниң амыдыралынга саржаг эң-не хоолулуг чем болур. Уруг-дарыгга хереглээр саржаг шагның дөрт ээлчээнде албан турар. Өгге хүндүлүг кижи келирге, ыяап-ла саржаглыг чем салыр. Кыштың кончуг соогунда саржаглыг чемни чип аарга, челбикпес болур.
Чөкпек. Турнуккан өреме хайындырарга, баштай саржаа тускайланып аңгыланыр, ону хырынга кудуп алыр. Адактың сөөлүнде саваның дүвүнге чөкпек артар, ол чөкпекти база-ла хой азы өшкү хырнынга долдур куткаш, шөлээн черге шыгжаар. Саржаг биле чөкпекти калбак ыяш кырынга салып шыгжаар.
Чер-черде чөкпекти, саржагны кылыры аңгы-аңгы. Шынаа черниң аалдары чодураалыг чөкпек кылыр. Чодурааны чыггаш, тараа согаажынга чуура соктааш, хүнге кадырып алыр. Ол кадырып алган чодурааны чөкпекке холуур. Чодураалыг чөкпекти Шагаа хүнүнде бузар чаңчыл турган. Кым-бир кижиниң өөнге шагаалап келген кижилерге чодураалыг чөкпекти сонуургадып чиртир.
Тайга черниң аалдары айлыг чөкпек кылыр, бестиг, үүргенелиг чөкпек кылыр чораан. Бести каскаш, арыглап кургаткаш, бир хап долдур чыып алыр. Хайындырган чөкпекке белеткеп алган айын, безин, үүргенезин таарыштыр холуй ургулаптар. Амыдыралдың берге үезинде, ылаңгыя частың кадыында бестиг, айлыг болгаш үүргенелиг чөкпекти бускаш, уруг-дарыг чемгерер.
Хуюк. Сүт хайындырган азы хойтпак тиккен паштың дүвүнге артып калыр чүвени хуюк дээр. Хуюкту сивиртииш-биле сивирер. Ада-иезиниң болгаш улуг улустуң сөзүн дыңнаар оолдар, уругларга хуюкту чиртир. Бир эвес уруг-дарыы ховар өг болза, хуюкту сивиргеш, ааржыгылаштыр кургадып алыр. Хуюкту инек соңгузу азы сүдү-биле сүттеп алырга, тергиин амданныг болгаш хоолулуг болур.
Хымыс. Тыва кижиниң сүттен кылып алыр чеми янзы-бүрү. Шаг төөгүден бээр тывалар чылгы малды өстүрүп чораан. Бениң сүдүнден хымыс кылыр. Бени бир хүнде каш-даа катап саар.
Бе сүдүн саггаш, ол-ла дораан тускай доскаарга кудуптар. Ол доскаарда бе сүдү бир хонгаш, хымыс апаар. Тыва кижилер хымысты суксун кылдыр база эм кылдыр ажыглап чораан. Арган-дорган уругларга бениң хымызын ижиртир. Оон ыңай көскү-хөрек аарыг кижилер база бе хымызын ижер. Ишти-баары хоочулуг кижилерге база бе хымызын ижиртир.
Чаш уругларның ишти чазалзын дээш, чаа сагган бе сүдүн бичиилеп ижиртир. Бурун шагда тыва кижилер он үш хар чедир назылыг уруг-дарыынга бе хымызын чай санында ижиртир чаңчыл турган. Саар бези чок улустуң ажы-төлү бе саап турар аалга баргаш, бе хымызын албан ижер турган.
Бе хымызы – чаагай суксун болгаш онзагай эм.
Арага. Сүт арагазы – хүндүлелдиң болгаш ёзулалдың суксуну. Араганы ёзу барымдаалап ижип болур. Араганы хөлүн эрттир ижер болза, кижиниң кадыынга хоралыг, оон ыңай алдар-адынга бужар бооп болур. Бурун тывалар арага ишпес чаңчылдыг чораан.
Арага тыва кижиниң амыдыралында дагылганың суксуну бооп чораан. Шаг шаандан тура тывалар от, суг бажы, бай ыяш, тел ыяш, хам ыяш дагыыр. Таңды дагыыр, буга дөзүн дагыыр. Дагылгага араганы албан чажар турган.
Арага тыва кижиниң амыдыралынга хүндүткелдиң суксуну база бооп чораан. Тыва кижиниң өөнге бир көгээр азы бир дөмбүң арага кажан кезээде турар, чүге дээрге кандыг-бир хүндүлүг кижи азы улуг назылыг кижи чедип кээрге, аңаа сөңнеп кудар. Кайы-бир өгнүң арагазын кым-бир хүндүлүг кижи ишкен болза, ол өгнүң чуртталгазы бай болур дижир.
Арага тыва кижиниң амыдыралынга ёзулалдың суксуну база бооп чораан. Куда дүшкен черге кудажылар болгаш өгленчип турар оолдуң, кыстың дөргүл-төрелдери база таныш- көрүштери араганы ижер турган. Куда дүшкен черге араганы кончуг чурумнуг ижер болгаш үжен чеди хардан өрү назылыг кижилер чооглаар чаңчыл турган.
Арага тыва кижиниң амыдыралынга айыылдыг суксун болуп турар. Араганың кырынга чам үнген дижир азы кым-бир кижи арагага хандыкшыыр болза, ол олчаан будулар болгаш алган кадайынга, ажы-төлүнге, ха-дуңмазынга эки чүве көргүспейн баар, амы-тынын оскунуп боор.
Тывалар араганы инек сүдүнден, бе сүдүнден, чыжырганадан база ак-тараа, чиңге-тараадан кылып ап чорааннар.
Сүт арагазын кылып алырда чугула херек херекселдер болза шой паш, шууруун, чылапча, ораалда, даш чыскыглар, арага дозар хууң. Сүт арагазын канчаар тигерин бо номнуң «Божа» деп эгезинден билип ап болур. Сүт арагазы ак чемниң дээжизи болур.
Чыжыргана арагазын сүт-саан ховартаанда, кыштың соогу дендээнде, тывалар кылып чораан. Чыжыргананы чыып-чыып алгаш, бир улуг доскаарга чиндиредир тургускаш, хойтпаккылаштыр тигер.
Тывалар хымыстан база араганы кылып ап чораан. Бе хымызын доскаар долдур ажыткаш, арагазын тип алыр чораан. Хымыс арагазын колдуунда чылгы малдыг аалдар тип алыр чораан. Хымысты тигерге, арагазы кончуг үнүүчел болур.
Ховар таварылгаларда тывалар ак-тараадан база чиңге-тараадан араганы кылып ап чораан. Тараадан араганы сүт-саан ховартаан үеде кылыр. Ак-тарааны азы чиңге-тарааны сугга чымчаткаш, от кыдыынга кулакталдыр хөөдүп алгаш, ооң соонда тигер чораан. Тараадан алган арага кончуг доң шынарлыг болур.
Бурун шагның тывалары араганы кижи орнукшуткан черге черле ишпес чаңчылдыг чораан. Оон ыңай мөчээн кижини хөөржүткен черге аныяк уруглар болгаш кырган кадайлар черле барбас чүдүлгелиг чораан. Кижи ажааган черге дааш-шимээн үндүрбес, ынчангаш арага ижери хоруглуг турган. Кижи ажааган черге арага ижерге, мөчээн кижиниң сүнезини килеңнээр дижир.
Материалды ТР-ниӊ А. С. Пушкин аттыг ном саӊыныӊ редактору Д. Сүге-Маадыр
Монгуш К.-Л. «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номундан белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.
