Бурунгу өгбелеривис чаш уругнуң чугаазы үнүп, чүвениң ужурун билип эгелээри билек, чүвеге хумагалыг болурунга чаңчыктырып, чүвени камныг эдилээринге өөредир болгаш кижизидер чораан. Он үш харга чедир эки чаңчылга доруктурган уруг бүгү назынында мөзүлүг кижи болур, ол-ла назын иштинде мегелеп чаңчыккан уруг алдан харлыг апаргаш безин чүвени мегелептер дээр. Өгбелеривис чүвени камныг эдилээр чорукту кижини байыдар дээр чораан. Бойдуска хумагалыг хамаарылга, дириг амытаннарны карактаар чорук, оран-савазынга камныг болуру, идик-хепти аянныг кылдыр эдилээри кижиниң чараш чаңын, бедик сагыш-сеткил культуразын, ажыл-ишке хандыкшылдыын, овур-хевириниң мөзүлүүн көргүзүп чоруур.
Идик-хевин, эт-севин камнаарынга чажындан өөредир турган. Чаш уруг чучааның өөгүн тура тыртпас, идии-биле суг суспес, аяк эриин буза ызырбас. Элээди кыс инек саар хууңун камнаар, инезин чидирбес, хөм чүскүүн хумагалаар, хачызын шык черге кагбас. Элээди оол адазының белекке берген сыдымын камнаар, оттуун өске кижиге бербес, кеткен хевин орбас, идиин майтайтыр баспас, бөргүнүң баан үспес. Допчулап чугаалаарга, кандыг-даа хевин хумагалаар, камныг эдилээр. Шаандагы шагда тыва чоннуң эт-севин колдуунда дарганнар, бызаңчылар хол-биле кылыр турган, ынчангаш оларның үнези кончуг улуг. Элээди уруг авазының бергени ыяш хууңун черге безин аяар салыр, изиг хүнге каап болбас — чарлы бээр. Тонун камнап кедер. Оол уруг кылдыртып бергени эзер, чүген, чулар, сыдымын бүгү назынында эдилээр чораан.
Эр кижи аъдының ооргазын оя мунуп болбас дээр. Адазы кижи мунар аъдын оъттуг черге оъткарар, арыг сугдан суггарар болгаш оорга-мойнун черзилеп көөр. Оглу адазының малга эвилең чаңын ол олчаан дөзеп алыр. Ёзулуг эр кижи хөлге аъдынга чай оъдун кестирип аар болгаш аргызы мунмас. Изиг хүнде дериттир мунган аъттың эзерин дораан сойбас, ооргазынче хүн адыптар. Кайы хамаанчок аъдын кымчылавас, ылаңгыя аъттың, бажынче, дискээнче кымчы сывы-биле улдап болбас. Аът бажы кагарга, ада бажы какканы ол дижир.
Тыва кижи хамыктын мурнунда уруг-дарыын мал кадартып өөредир. Хой, өшкүнү карактап кадарар. Анай, хураган, бызааны тускай черлерге оъткарар. Малдың дайзыны бөрүнүң кээр черлеринге хоютку кылыр. Малды камгалаары дээрге эъткир, суткур болгаш чүгүрүк уксаалыг малдардан хуна, кошкар, буганы шилип алыр чораан, оларны онзалап карактаар, кезээде эмдик чоргузар болгаш кара туразында салыр. Өске коданның малы мал аразынга катчып келген болза, ээлерин сураглап тыпкаш, чедирип бээр. Халдавырлыг аарыгдан өлген малды ол-ла хевээрзин отка өрттеткеш, сегин черге хөөп кааптар, ол болза малды камгалаарының бир аргазы бооп чораан.
Чай шагда аң-мең өлүрбес чораан. Аал чанынга маңнап келген аңны боолавас. Аңчы кижи аңнап чорааш, эзириктиг элик азы төштүг мыйгак көргеш, боолавас турган. Аң-мең чоруур черге чай шагда какпа, дузак болгаш ая салбас, шуут хоруглуг. Аңчы чүгле аңнаар өйүнде аңнаар.
Шаг шаанда бурунгу өгбелеривис тарааны чүгле суггаттыг черге тарыыр турган. Аңгыс черлерге арбай, ак-тараа болгаш суланы тарыыр, кур черге чиңге-тарааны тарыыр, ынчаарга мал одарлаар кур черни аңдарбас турган. Тараа шөлүн бокталдырбас болгаш чашпан үнмес кылдыр аштап каар.
Көшкүн амыдырал үезинде чер одарын кончуг ажыглаар, ол хиреде сигенни база кезер. Шынаа черде турар улус сарааттар кылып аар, тайга черде турар улус долгаг сигеннер белеткеп алыр. Кескен дораан долгааш, дытка кургадыр азып каан сиген кончуг хоолулуг болур. Сиген шөлүнге борбак даштарны чыттырбас.
Бистиң өгбелеривис чазаг, чайлаг, күзег болгаш кыштаг хонаштарны мал одарынга тааржыр болгаш ашкан хүннүң херелдери дээр черни көрүп тургаш, шилип алыр чораан. Хонаш черге хойнуң, азы инектиң кажаазын кылып алыр, ол кажаа каш ада дамчып чоруй баар. Кажааның иштин эки коптарып турарга, ыяжы иривес болур. Хонаш чоогунда одар-белчиирни база камнаар. Шала күскээр ырак черлерге инекти, өшкүнү, хойну оъткарар. Аал чоогунга хой, өшкү болгаш инекти одарладыр. Хонаш, кажаа болгаш одарны бир дөмей камгалаар чаңчыл турган.
Чиир кат болгаш чимис үнер үнүштерни кезери хоруглуг, будуктарын сыгары хоруглуг. Честек-кат, инек-караа, кызыл-кат, көк-кат, кызырак-караа, чыжыргананы чүгле хол-биле чыыр. Тоорук үнер пөштү кезери хоруглуг. Тоорукту хол-биле үзе тыртып чыыр азы дүжүр докпактаар. Пөш ужурарга, кижи тынынга халдаар дижир.
Тыва өг — кижинин уязы. Тыва өгнүң чылыын, чаражын, көжер-дүжерде эптиин бурун шагның тоолдарында безин мактап ыткан. Оол, кысты өглеп каан соонда олар ол өгге кырыыжеге дээр чурттаар. Өгнүң адаккызы, дээвиири азы өрегези хирелиг апаарга, удур дерип алыр, ойбак черлерни чамаар азы чаа дээвиир, адаккы, өреге кылыр. Бурун шагда эң баштай сырып каан кидис эжик ол олчаан баар турган. Ак талдан кылып каан хананы молдурга кежин дилип тургаш, көптеп каарга, ол олчаан баар. Хөлегелиг черге кадырган шет ынаалар база олчаан баар, чүгле үстү берген салдырыын удур кылып аар. Өгбелеривис чүвени камныг эдилээр чорук кижини байыдар деп чүвеге ажы-төлдү чажындан өөредип, чаагай чаңчылдарын сагып чорааннар.

#Тыва#Тыватөп#Тыватоп#тывачаңчыл#тывачанчыл#улусчу_педагогика#тываёзу

Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва чаңчыл». Кызыл, 2010.
Чурук каасталгазы: Ай-Херел Сарыгларныы