Тыва чоннуң сөөк хемдиир ёзулалының дугайында үндүрген чүүлүвүстү номчукчуларывыс сонуургап, айтырыглар салып, немей чаа чүүлдер билип алыксап турар изиг күзелин илереткени биске кончуг өөрүнчүг болду. Ынчангаш темавысты уламчылап, өгбелеривистиң хой эъдин кезектеп салыр ёзулалын база ооң ужур-утказын тайылбырлаанын көрээлиңер.
Тыва кижи дүлген эътти келген кижилерге чедиштир салырда, хандан эгелээр, чүге дээрге дириг амытанны дөгерерге, баштай ханы көстүр. Баштай бышкан ханны, баарны, өкпени тус-тус үлээр. Ханның аксын улуг кижиге салыр, өгнүң эр ээзинге салыр. Келген кижи бүрүзүнге борбак ханны бергеш, баар кескиндизин шаалдалап бээр. Ханны изии-биле чиир.
Хендирбени салырда, чарын болгаш дөрт узун ээгилерни шаалдалай салыр. Кезип чиирде, хендирбеден эгелээр. Хендирбени кончуг амданныг дээр, чуге дээрге дээрлерниң хары, чазы аңаа баштай дүжер.
Чарын салырда, кегжирбезин шала аңгайтыр кескеш, халайтып каар. Дөрт улуг ээгини чарынга шаалдалай салыр. Чарын болза онзагай хүндүткелдиң чеми болур, ынчангаш чарын эъдин чааскаан чивес дижир, чуге дээрге когаралга таваржып болур, ха-дунмазындан чарлып болур. Тывалар чарынны ыдыктыг кылдыр көрүп чораан, ынчангаш чарын эъдин диштеп чивес. Чарынны шыйбактап база болбас, отка өртеткеш, ооң тиглерин көрүп тургаш, чүвениң ужурун билип аар. Чарын-биле төлге салыр чаңчыл тываларга шагдан бээр туруп келген.
Үттүг-чарын салырда, дөңмектиң чилиглиг кезээн шаалдалаар. Кезип чиирде, үттүг-чарындан эгелээр. База катап сактып каалы. Үттүг-чарынның улуг үдү буянныг караа болур, биче үдү бузуттуг караа болур, ынчангаш үттүг чарынны куурартыр хемдээш, ырадыр чалаптар.
Моюн салырда, үш санныг хензиг ээгилерни болгаш быгын эъдин шаалдалай салыр. Кезип чиирде, моюндан эгелээр. Тываларның мындыг бир чугаазы бар: «Кудээзиниң күжүн көөр, хүрең эъттиң маңын көөр». Күдээ кижи күштүг чүве болганда, кадыг моюн эъдин албан салыр. Оон ыңай байыр болган черге шүүлген мөгеге база моюн эъдин салыр. Хемчик кожууннар ынчаар мал кадарган кижиге моюн эъдин салыр ёзулал база турган, чүге дээрге малдың онча-мендизин кадагалап чоруур күштүг кижи кадарчы деп хүндүлээни ол болур.
Төш салырда, төштүң кегжирин хоора кескеш, борбак эътти шаалдалай салыр. Хүндүлүг аалчыга төш салыр ёзулал ыдык аянныг болур. Төштү диштеп хемдивес, төрээн иезинге каргыш чедер дижир. Тыва чурту эрте-бурунгу шагдан бээр хамнар чурту, ынчангаш шала күскээр хам кижиге от дагыткаш, төштү отче киир каар ёзулал турган. Төш-биле куда одун кыпсыр ёулал Хемчикке база турган. Өгнүң ээзи болур оол хаглыг оттуун шагарынга белен олурар. Келинни даштыыртан киирип келир. Өг иштинге олурган кижилер ол-ла төштүң кырынга артышты, саржагны, кудурук чаан болгаш хүнге кургаан аът өдээн бызамнаптар. Өгнүң барыын талазынга олурган оол оттуун шаккаш, төш кырынга кыпкан хагны салыптар. От кыва бээр. Келин кижи үш катап ол отка тейлеп чалбарыыр, ол чүл дээрге ашакка барганы ол аалдын ада-өгбе дамчып келген одун уламчылап кывысканы ол болур болгаш ашаанга шынчы болурун илереткени ол болур. Артыш дээрге кадык-чаагай болуру, саржаг дээрге тодуг болуру, кудурук чаа дээрге хүндүткелдиг болуру, аът өдээ дээрге чадаг чорбазы, үш катап тейлээри дээрге ожуктуң үш дажы дег болуру. Бо дээрге бурунгу тываларның сагып чораан база бир ёзулалы-дыр.
Чода салыры чажыт аянныг болур. Ие кижи эр улустуң караанга көзүлдүр чем чивес. Ие кижи өгге келген аалчыларны чемгерер болгаш өскээр чардыгар чайы чок, ынчангаш ие кижиге дүлген бут эъдин хапка суккаш, хана бажынга халаңнадыр азып каар, үлгүүрге кастыынга ажытталдыр азып каар. Ие кижи чода чилиин сокпас, бүдүнге шыгжап эдилээр чаңчыл турган. Ие кижиге кыры чилиин, ээгилерни болгаш кургулдай дөзүн салбас. Ие кижиге хой чаагын адыртпас. Кырызы сынган дээрге, каргыш четкени ол. Ээгилери көзүлген дээрге, арып баксырааны ол. Кургулдай дөзүн салган дээрге, ыядыр арны чок дээни ол. Чаак адыртпас дээрге, ие кижини хилинчектевес дээни ол, чүге дээрге ава кижи төлүн божуурда, хамык чүстери кошкаар, даван-даяа сулараар, чүгле ал-бодунуң ийи чаагынын сөөгү адырылбас дижир.
#Тыва#Тыватөп#Тыватоп#тывачаңчыл#тывачанчыл#улусчу_педагогика#тываёзу
Алган дөзү: Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва чаңчыл». Кызыл, 2010.
Чурук каасталгазы: Василий Балчый-оолдуу
