Эрте шагдан бээр тыва чоннуң онзалап үнелээр тос эртинези бар. Ол тос эртине торулга чугаалаарда болгаш тоолдарда бир-ле маадырның үнелиг эди бооп турар. Оон ыңай тыва хамнарның алгыштарында ол-ла тос эртине бир кол чүве бооп турар.
Тос эртине:
Алдын, мөңгүн, шуру, чинчи, оюу, каң, чес, көк даш, туң.
Тыва чоннуң амыдыралынга ол тос эртине бар бооп турганын кырганнардан дыңнап бижээн төөгү чугаалар бадыткап турар.
Ол төөгү чугааларны номчуурга, шаанда муң кара чылгылыг, алдын аяктыг чурттап чораан тывалар бар бооп турар.
Ашакка баар уругга мөңгүн чүстүктү ада-иези шевер дарган кижиге кылдыртып бээр. Мөңгүн чүстүктүг уруг иштели бергеш, чиик адак божуур дижир.
“Кызыл шуруну боошкун иштинге шыгжап чоруур кижини көрген мен. Кызыл шурулуг кижи беш чүзүн малдыг болур дижир. Олар болза өшкү, хой, аът, инек болгаш теве малдар болур. Кызыл шуру эдилеп чораан ашак – Хомушку Ёзуту Хемчик кыдыынга эң шыырак, бай турган” – деп Х.Н. Таржаа бадыткап турар.
Шаандагы шагда тыва сыртык арнын ак, кызыл, көк өңнүг чинчилер-биле каастап каан турган. Балдыры шыырак улус сыртык арнының ортузунга кызыл шуруну чыпшыр илип каарлар. Чинчилиг сыртык эдилээн өг-бүлениң ажы-төлү көвей болур дижир.
Оюу деп эртине даш бар, өңү ногаан. Ол дашты былгаар хап иштинге суккаш, аксн так боггаш, аптара иштинге шыгжаар. Оюу даштыг кижи бай болгаш узун назылыг болур дижир.
Эр бооп төрүттүнген кижи каңдан кылган бижектиг болур. Каң бижектиг эрге оък дыынмас, аза халдавас, ирбиш чагдавас дижир.
Чес изиг тыныштыг. Шаанда дарганнар честен билектээш кылыр чораан. Чес билектээштиг кижиге куяк аарыг дегбес дижир. Чес билектээштиг кижи кызаңнаашкын бооп турда, дашкаар үнмес, бажынче чаңнык дүжүптер дижир.
Көк даш кижиниң амы-тынын камгалаар эртине дижир. Курбусту хайыракан чер кырынга мөңге ногаан дашты, артышты, шаанакты, шивини, пөштү, хадыны болгаш чойганны чаяган дижир. Олар шупту кижиниң амы-тынын камглап турар. Көк дашты былгаар азы хаш хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, сыртык иштинге шыгжаар.
Туң дээрге кижиге багай чүве чагдатпас эртине дээр. Хам кижиниң Күзүнгү ээренниң кидис хавының аксынга туңну чыпшыр илип каан болур. Уругларның куъдун камгалаан Эмегеличин ээренниң бир азыынга туңну чыпшыр илип каан болур.
Тывага эртине дашка чүдүүр, бүзүрээр болгаш салгалдан салгал дамчыштыр хумагалап эдилээр чорук шагдан бээр туруп келген.
Тос сыртык
Тыва кижиниң амыдыралынга сыртык дыка улуг ужурлуг. Сыртык чокка удувас дижир. Бурунгу тываларның амыдыралында сыртык кижиниң төрүттүнгенинден эгелээш, өлгүжеге чедир назынын илередип турар. Допчулай аарак тайылбырлап көрээлиңер.
1. Уруг сыртыы. Чаш уруг иезиниң иштинге боттанып чорда, ынчан тыптыр болгаш ол чаш амытан төрүттүнерге, чаларап үнер. Уруг сыртыы саадаарга, тудугжу кижини чалап эккелгеш, үндүр суйбадып кааптар уран арга шаандагы тываларга турган. Тыва кижи уруг сыртыын кончуг хумагалаар, чаш уруг төрүттүнгеш, үш хонганда уруг сыртыын хап иштинге суккаш, ооң чанынга чиг арбай, чиңге-тараа, ак-тарааны бичиилеп ургаш, өгнүң хүн бадар талазынга хензиг уургай каскаш, аңаа чаларадып каар. Кижиниң хирни кижиниң төрээн чери-биле тудуш деп ыдыктыг бодал уруг сыртыын шыгжаан өг орнундан үнген чүве-дир.
2. Чөөк сыртык. Чаш уругну өшкү чөөгүнден кылган сыртыкка чыттырар. Чөөк сыртык сыртанып өскен уругнуң бажы тыртык болбас, кончуг чараш болур. Көжүп-дүжүп чорда, кандыг-даа чүве болур. Кавайда чаш уруг чөөк сыртанган болза, хеп-хенертен аът дывылаарга, ону үңгерип чораан кижи ышкыныпкан болза, ол чаш амытан кемдевес болур. “Чөөктүг сыртык, чөңгүр аяк” деп үлегер чугаа бар.
3. Орун сыртыы. Тыва өгге ашак-кадай улустуң тускай сыртыы бар болур. Ол сыртыктың арнын чинчилеп тургаш, кончуг каастаар. Ооң иштинге эң ховар чүвелер чоруур: ылаңгыя чаш уругларның хиннери, ие кижиниң ховар эди, ол өгнүң бир эртине дажы шыгжаттынган болгулаар. Орун сыртыынга өске кижи холун безин дегзип болбас, от ээзи килеңней бээр, уруг-дарыг сылданы бээр.
4. Алгы сыртык. Чымчадыр эттеп каан алгыны сыртык кылыр. Ол хой, өшкү кежи болгулаар. Дүгүн ишкээр кылдыр дүргеш, сыртык кылыр. Алгы сыртыкты ховар таварылгада ажыглаар болгаш чүгле уруг-дарыынга, дөргүл-төрелиниң ажы-төлүнге эттеп каан алгыны сыртык кылдыр салыр.
5. Идик сыртык. Идик сыртаныр чорук эр кижилерге хамааржыр. Аалдар аразынга чоруур бот кижилер тургулаан, оларны чон кончуг хүндүлээр турган. Кандыг-даа назынның бот кижизи азы бот салымныг кижизи өгге кээрге, кончуг хүндүлээр, ашкарып-чемгерип турган. Эрги шагда идикти өрү көрүнген аастыг болгаш кежик хавы деп билип чораан, ынчангаш бот кижи идиин сыртаныр сүзүктүг чораан.
6. Чең сыртык. Көшкүн амыдыралды чең сыртык херечилеп турар. Өгге келген кижи бүрүзүнге сыртык кылдыр салып бээр эттеп каан алгы турбас болгай. Бир чамдыкта өгге келген кижи кедип чораан тонунуң чеңин сыртангаш удуп чыдып аар.
7. Эзер сыртык. Ырак чер чораан чорумалдар азы аңнап чораан аңчылар эзерни сыртык кылдыр ажыглап чораан. Эзер сыртык болза аңныыр болгаш көшкүн амыдыралдың кижилери артык чүве эдилевес, чүгле боттарынга херек идик-хептиг, эттиг-септиг чораанын бадыткап турар.
8. Өжүн сыртык. Аңгы-аңгы черлерниң чоннары аңгы-аңгы дылдыг, аажы-чаңныг. Шаандагы тываларга өжүн сыртык ынакшаан оолдуң болгаш кыстың өлүм-чидимниг салымын көргүзүп турар. Ынакшый берген ийи ядыыны күш-биле чаргаш, оолду караан кылайтыр кааптар, уругну бир бай кижиниң оглунга кадай кылдыр бериптер чоруктар тургулаан. Ынакшаан ийи чалыы куй иштинге чаштып чурттаар, оон кедерезе чаңгыс дыт будуунга ийи боду багланыпкаш, амызынга чедер чоруктар тургулаан.
Өжүн сыртыын чоннуң ыры ырлап арткан:
Өштүглерниң өжүн хандыр
Өжүвүстү сыртанчыылы.
Хыктыгларның хыын хандыр
Кырывысты сыртанчыылы.
Бурун шагның кырган кижилери өжүн биле кыры сөөгүн сыкпас чораан. Өштүн сыртанган ийи чалыы дээрге, ынакшылга бердинген чүректер болур.
9. Даш сыртык. Даш сыртыктың назыны кончуг узун. Эрте-бурунгу түрк улустарның хаан кижи баштаан күрүнези турар шагда хамнаар чорук оларның чүдүлгези турган, ынчан-на даш сыртык турган. Тывага өлген кижини чадагайга салып турган үеде ол кижиниң бажының адаанга дашты сыртык кылдыр салып каар ёзулал турган.
Сыртык – кижиниң бажын салыр ыдыктыг чери. Тыва чон сыртыктың тос янзы хевирин аң аңнаар, мал малдаар болгаш, тараа тарыыр амыдыралдың үезинде көрүп чораан.
Материалды Монгуш Кенин-Лопсанның “Тыва чоннуң бурунгу ужурлары”деп номундан Момбулай Оралмаа белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.
