Тос аржаан

Тыва чоннуң амыдыралында тос аржаан кончуг нептереңгей турган. Тос аржаанны частың, чайның, күстүң, кыштың башкы айының бир чаазында албан чажар турган, оон ыңай амыдыралдың онза таварылгаларында болгаш бүдүү хүнде база Шагаа хүнүн уткуп турда, тос аржаанны чажар турган. Шала чоорту тос аржаанны чажары, ону чүүден кылыры, тос-каракты эдилээри уттундурган.

Тос аржаанны кылырынга кирер тос чүүл: артыш, шаанак, агы, каңгы, шиви бүрүзү, кодан-хаак, сүт, суг.

Тос аржаанны кылып алгаш, ыяш хууңга куткаш, өгнүң херээжен ээзи даңгаар эртен одунче чажар, дашкаар үнгеш, тос таңдызынче, тос дээринче, тос чүгүнче чалбарып чажар. Ховар таварылгаларда эр кижи база тос аржаанны тос-карак-биле чажар турган. Чаа өг тиккен дижик, ол өгнүң одунуң ээзинче кырган-ачазы чажар турган.

Кижи бүрүзү тос аржаанны кыла албас. Эң бөдүүн аргазы болза артыш, сүт база суг холумактыг аржаанны кылыр. Чажыг чашкан кижи кайнаар чажып турар болдур база чүү чүвеге барымдаалап чажыг чашкан болдур, оларның дугайында алгыш-йөрээлин чугаалаар.

Эрги чыл төнүп, бүдүү хүнү азы төнер айның үженниң хүнү эртип турда, чаа чыл кирип моорлап орда, Шагаа хүнүн уткуй чажыг чашкаш, чалбарыыр.

Тос аржаан дээрге тыва чоннуң арыгланыр сүзүглели болгаш оран ээлеринден өршээл дилээн чалбарыы болур.

Артыш тываларның төөгүзүнден тура чүдүп, хүндүлеп, эм кылдыр ажыглап чораан үнүжү болгай. Чүге чүдүп, хүндүлеп чораан дээрге, дагылга кылганда: от, бурган, оваа, суг бажы, саска, тайга, буга дөзү, хам ыяш дагаанда, шагаа бүдүүзүнде, эртенинде ыяап-ла артыш-биле саң салыр турган. А эм кылдыр хереглээнде: думаа-ханаалыг үеде өг иштинге артыш-биле саң салырга, думаалаан кижилер дораан анаа апаар болгаш ол өгге аарыг уламчылавас. Ишти аараан кижи артыштың хайындырган суун ижерге, дораан анаа апаар. Ынчангаш тывалар артышты дендии камгалаар, тайгаже албан-биле үнгеш, чүгле бодунга хереглээр артышты өйлей сып алыр, дазылы-биле тура сокпас. Артышты чер-чери-биле чулар чорук хоруглуг турган.

Дыка хөй тывалар барык-ла артыш аразынга чурттап турза-даа, артыш садып орган тыва кижини турбаан, чүге дээрге артышты төтчеглеп болбас деп чүвени ол билир. Артыш – мөңге назынныг үнүш. Бир кажаа орну хире черде артышты чүс-даа чыл болгаш кээп көөр болза, чер чаптып өспээн болур, ол-ла черинде хевээр турар. Бир эвес ол артышты тура соп алыр болза, ол хевээр чок болур.

Тос дээр

Чүдүлге-чалбарыгда мындыг сөстер бар: Тос дээрим өршээ!
Бистиң ада-өгбелеривис тос дээрге чүдүп чорааннар, ол чүл дээрге агаар-бойдустуң хай-халавы болгаш магалыг-чаагайы ол-ла тос дээрниң уундан келир деп билир чорааннар. Ол дээрлерниң аттары болгаш өң-чүзүнү аңгы-аңгы.

1. Дээр көк өңнүг турда, улуг хат болбас.
2. Ак-көк дээр, ындыг үеде дыка үр чаашкын чагбас, оон кедерезе кааңнап болур.
3. Аяс дээр кончуг айыылдыг. Бир кезек үеде ыржым-шыпшың тургаш, ооң соонда улуг чаъс чаар, улуг соок болур, улуг хар чаар дижир.
4. Сылдыстарлыг дээр. Сылдыстар караа чидиирге, кыжын соор, чайын кааңнаар.
5. Кара дээр. Ындыг өйде дүне када сылдыстар, ай, шолбаннар көзүлбес, дээр ынчап барганда, ондагайлыг: кыш шагда улуг хар чаар база чут бооп болур, чай шагда ак чаъстар чаар болгаш үер-халап болур.
6. Булуттуг дээр. Дээр булуттаарга, чер кыры ыржым апаар дижир.
7. Деңгерниң дээри, ол дээрге шырак хамнар хамнап чедер дижир. Дээрлерниң дээринде улуг сылдыстар бар, улуг делгемнер бар дижир.
8. Азар дээр. Ол болза үстүү оранда бир дээрде азарлар деп төрел аймак чурттап турар дээни ол. Азарлар-биле кады хоорлар деп улус база чурттап турар дижир, бир чамдыкта олар черге дүжүп келир, оларны хамнар көрүп болур.

Тос Дээрим, өршээ!
Долаан бурганым, өршээ!
Довурактыг черим, өршээ!
Тос Таңдым, өршээ!

Дээрге чүдүүрүнүң кол утказы болза тос дээрлерниң ээлери чер кырында чурттап турар кижилерге кадыг-дошкун болбаңар, хай-халап үндүрбеңер деп чүдүп турары болур.

Бистиң бурунгу өгбелеривис дээрниң өңүн көрүп тургаш, кажан, кандыг агаар болурун баш бурунгаар билип ап чорааннар.

Материалды Монгуш Кенин-Лопсанның
“Тыва чоннуң бурунгу ужурлары”
деп номундан Момбулай Оралмаа белеткээн.

Чурукту интернет четкизинден алган.